„Bo piękno na to jest, by zachwycało” - ten słynny wers z poematu „Promethidion” C. K. Norwida najlepiej chyba opisuje nasze uczucia gdy widzimy coś tak pięknego. Nie ma bowiem nic piękniejszego w naturze niż ptak w locie, gdy ściga się z wiatrem i gdy rzucając wyzwanie prawom grawitacji buduje gniazda na niebotycznych klifach.
Petrel śnieżny - jeden z najpiękniejszych ptaków antarktycznych – zdjęcie Bartłomiej Jerzak
Tak wygląda w naturze następny przedstawiciel rodziny burzykowatych – petrel śnieżny – Pagodroma nivea - ze względu na swoje białe upierzenie zwany także „aniołem Antarktydy”. Po raz pierwszy ptak ten został opisany przez J. Forstera w 1777 roku w trakcie trzeciej wyprawy J. Cooka.. Z wszystkich ptaków żyjących w Antarktyce jest najbardziej związany z tym rejonem i ma najdalej na południe wysunięty zasięg występowania. Podobno był widziany nawet w okolicach bieguna południowego. Jest jednym z trzech gatunków rozmnażających się wyłącznie w Antarktyce.
Cнежный буревестник - nazwa petrela śnieżnego w j. rosyjskim najlepiej oddaje wszystkie cechy tego ptaka, ZSRR, 1978, Mi. 4744
Nic więc dziwnego, że wszystkie wyprawy polarne zmierzające w kierunku Antarktydy spotykały na swojej drodze tego pięknego petrela. Jeżeli w skład wyprawy wchodzili przyrodnicy, to można było być pewnym że pozostawią po sobie opisy tych ptaków, uzupełnione w sprawozdaniach z wypraw pięknymi litografiami.
Petrel śnieżny – litografia Charlesa J. Hullmandela, 1844 rok
Po zakończeniu wyprawy pod dowództwem J. C. Rossa ukazała się w r. 1844 książka zawierająca podsumowanie naukowe wyprawy - „The zoology of the voyage of the H.M.S. Erebus & Terror „ - oprócz opisów przedstawicieli fauny antarktycznej zamieszczono w niej wspaniałe litografie autorstwa jednego z największych rysowników tej epoki.
Dzisiaj piękno tych ptaków możemy podziwiać nie tylko na rysunkach, ale także na fotografiach, filmach ale także i na znaczkach.
Petrel śnieżny nad oceanem, Dependencja Rossa, 2013, Mi. 135
W porównaniu do swoich kuzynów – petrelca wielkiego czy też olbrzymiego – petrel śnieżny należy do średnich ptaków. Mierzy 30-40 cm, waży 200-600 g. Rozpiętość skrzydeł wynosi 76-79 cm. Najbardziej charakterystyczną cechą tych ptaków jest śnieżnobiałe upierzenie od którego jaskrawo odcinają się czarne oczy, nogi oraz dziób. W obrębie tego gatunku znane są dwa podgatunki – różnią się przede wszystkim wielkością dziobu. Petrele należące do podgatunku – Pagodroma nivea major - mają swoje siedliska przede wszystkim w rejonie archipelagu Płd. Szetlandy, i w rejonie Morza Rossa, drugi podgatunek – o większej liczbie przedstawicieli ma swoje kolonie głównie na Płw. Antarktycznym, na kontynencie Antarktydy i na pozostałych wyspach Oceanu Południowego.
Zakres występowania petrela śnieżnego
Liczebność petreli jest szacowana na ok. 4 000 000 sztuk i nie są zagrożone wyginięciem, chociaż w niektórych miejscach ich populacja ma tendencją do zmniejszania się. Petrel jest gatunkiem kolonijnym. Budują swoje gniazda najczęściej w rozpadlinach skalnych na klifach przybrzeżnych, chociaż znane są przypadki zakładania gniazd nawet do 350 km w głąb kontynentu. Okres lęgowy trwa od połowy września do listopada. Petrele są w zasadzie monogamiczne. Składają jedno jajko a okres inkubacji trwa zwykle ok. 40-50 dni. Co ciekawe, jeżeli miejsca lęgowe są zamarznięte, to ptaki nie przystępują do lęgu.
Gniazdo petreli śnieżnych, Płd. Georgia, 2011, Mi. 535
Poza sezonem lęgowym petrele żyją i żerują głównie w miejscu występowania paku lodowego i na otwartym oceanie. Pożywieniem tych petreli jest głównie kryl. Oprócz kryla ptaki zjadają ryby, niektóre głowonogi i mięczaki. Nie gardzą również padliną. Petrele żyją średnio 10-12 lat.
Cechą charakterystyczną tych ptaków jest ich sposób połowu kryla. Petrele przesiadują nad kanałami wodnymi w polach lodowych i czekają na kryla który podpływa pod powierzchnię wody. Wtedy przystępują do połowów. Interesujący jest też sposób latania tych ptaków. Nad wodą latają bardzo nisko, natomiast nad lądem bardzo wysoko. W ten sposób strzegą się wydrzyków – największych ptasich drapieżników.
Petrel śnieżny w locie, zdj. Bartłomiej Jerzak
Niewiele jest tak pięknych ptaków jak petrel śnieżny, ale pora poznać następne gatunki z rodziny burzykowatych.
Petrel krótkodzioby – Lugensa brevirostris – znany także pod angielską nazwą Petrel Kerguelen. Jako osobny gatunek wyodrębniony dopiero w 1942 roku z rodzaju pterodroma. Należy do niewielkich ptaków – dł. ciała wynosi ok. 36 cm, a rozpiętość skrzydeł ok. 80 cm. Upierzenie jest jednolicie ciemne, jest jednak tak lśniące że wydaje się mieć jasne przebłyski. Określenie „krótkodzioby” odpowiada sylwetce masywnej głowy osadzonej na krótkiej szyi, wraz z haczykowatym dziobem.
Petrel kergueleński, Tristan da Cunha, 2005, Mi. 863
Ptak ten jest typowym ptakiem morskim, spędzającym całe swoje życie nad wodami oceanu. Jest przy tym samotnym myśliwym, i w dodatku cichym gdyż nie wydaje głosu. W przeciwieństwie do swoich większych pobratymców nie wykazuje zainteresowania przepływającymi statkami. Główne składniki diety tych petreli to kałamarnice, ryby oraz kryl. Na lądzie przebywa tylko w okresie lęgowym, który rozpoczyna się w październiku. Gniazda, to zwykle nory na morskich zboczach. Petrele składają jedno jajko którym opiekują się na zmianę. Okres inkubacji trwa ok. 50 dni. Petrele kergueleńskie nie są zagrożone wyginięciem. Ich populacja jest oceniana na ok.100 000 – 200 000 par. Największe zagrożenie stwarzają szczury oraz koty które zadomowiły się na niektórych wyspach archipelagu Crozeta oraz Kerguelen.
Tristan da Cunha, 1977, Mi. 227
Zakres występowania tych ptaków obejmuje cały obszar Oceanu Południowego, poczynając od granicy paku lodowego do mniej więcej 33 stopnia szerokości południowej. W okresie lęgowym najczęściej gniazdują na wyspach Gough oraz Inaccessible wchodzącej w skład archipelagu Tristan da Cunha na płd. Atlantyku oraz na wyspach Marion i Prince Edward należących do RPA na Oceanie Indyjskim oraz na wyspach archipelagu Crozeta i Kerguelen wchodzących w skład TAAF. Pojedyncze egzemplarze pojawiają się także w Nowej Zelandii i innych wyspach subantarktycznych.
Zasięg występowania petrela Kerguelena wraz z miejscami lęgowymi
Następny przedstawiciel rodziny burzykowatych to petrel długoskrzydły – Pterodroma macroptera - w tym przypadku nazwa jest doskonałą charakterystyką tego ptaka. W odróżnieniu od swojego kuzyna – petrela krótkodziobego - posiada on dużo większa rozpiętość skrzydeł dochodzącą do 1 metra, podczas gdy długość ciała jest niewiele większa gdyż wynosi ok. 45 cm. Ptak ten posiada jednolicie ciemno brązowe upierzenie. Jedynie u nasady dziobu widoczny jest fragment białego upierzenia.
Petrel długoskrzydły, Tristan da Cunha, 2005, Mi. 863
Typowy ptak morski, jeszcze bardziej niż petrel Kerguelena przystosowany do życia w środowisku morskim. Dzięki większej rozpiętości skrzydeł może dłużej i skuteczniej polować. Ze względu na tryb życia jego zwyczaje żywieniowe nie są dobrze znane. Wiemy, że głównym składnikiem pożywienia są kalmary, w mniejszym stopniu ryby i inne skorupiaki. Poluje zwykle w nocy. Nad oceanem zwykle milczy, jedynie w okresie gniazdowania potrafi być dość hałaśliwy. Gniazda to także nory wygrzebane na brzegu , ale gniazduje także w wysokiej trawie lub wśród korzeni drzew. Podobnie jak i inne gatunki petreli składa jedno jajko. W tym przypadku okres inkubacji jest nieco dłuższy i wynosi ok. 55 dni, dłuższy jest także okres karmienia pisklęcia – ok. 125 dni.
Gniazdujący petrel długoskrzydły, Tristan da Cunha, 1977, Mi. 222
Zasięg występowania petrela długoskrzydłego jest bardzo duży, można go spotkać pomiędzy 25 a 50 stopniem szerokości południowej. Podobnie jak petrel Kerguelena gniazduje na wyspach Tristan da Cunha oraz Gough na płd. Atlantyku, a także na wyspach Marion i Prince Edwards oraz wyspach archipelagu Crozeta oraz Kerguelen. Dodatkowo występuje także w rejonie płd. Australii oraz Nowej Zelandii. Znane są przypadki przelotu aż na wybrzeża Kalifornii.
Liczebność tego gatunku nie jest znana. Szacuje się że zamyka się w przedziale 500 000 – 1 000 000 sztuk. Nie należy więc do gatunku zagrożonego wyginięciem.
Zasięg występowania petrela długoskrzydłego
Następny przedstawiciel rodziny burzykowatych w przeciwieństwie do swoich omawianych wcześniej kuzynów należy do bardzo towarzyskich ptaków. Jest to ptak o wdzięcznej nazwie – petrel miękkopióry – Pterodoroma mollis - . Upierzenie tego ptaka można określić jako ciemno-szaro-białe. Ma ciemnoszarą głowę z występującym na policzkach białym upierzeniem. Na tym tle kontrastowo odbijają się czarne oczy. Od strony brzusznej upierzenie jest białe. Podobnie jak poprzednio omawiany gatunek ma stosunkowo niewielkie wymiary ciała – długość to ok. 36 cm, ale rozpiętością skrzydeł niewiele ustępuje swojemu długoskrzydłemu kuzynowi - ok. 95 cm.
Petrel miękkopióry, Tristan da Cunha, 2005, Mi. 865
W przeciwieństwie do poprzednio omawianych gatunków – petrele miękkopióre należą do bardzo towarzyskich i jednocześnie bardzo głośnych na morzu ptaków. Są szczególnie aktywne w trakcie burzowej pogody oraz bezksiężycowych nocy. Z tego też powodu ich biologia jest stosunkowo słabo poznana. Chętnie towarzyszą statkom, a także wielorybom. Żerują głównie na głębokim morzu poza szelfem kontynentalnym. Głównym składnikiem diety są kalmary oraz skorupiaki i małe ryby. Podobnie jak inne gatunki gniazdują w norach, jeżeli chodzi o ten gatunek są to wyjątkowo długie nory, dochodzą do 1,5 m. Często w jednej norze gniazdują dwie pary ptaków. W przeciwieństwie do innych gatunków petreli składających jedno jajko , petrele miękopióre składają czasem 2 jajka. Okres inkubacji trwa ok. 50 dni i pisklęta wykluwają się zwykle w połowie grudnia. Co ciekawe, zwykle bardzo hałaśliwe w powietrzu, na lądzie milczą, stąd też trudno zlokalizować gniazda tego gatunku.
TAAF 2009, Mi 682
Słabo znane ptaki, pomimo swojej liczebności szacowanej nawet na 5 milionów sztuk. Zwykle wędrują na obszarze płd. Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego aż do granicy mórz tropikalnych. Gniazdują na wyspach Gough, Tristan da Cunha, archipelagu Crozet, wyspach Macquarie a także należącym do Nowej Zelandii archipelagu Antipodes. Spotykane są na południu Afryki, Australii a także wybrzeżach Ameryki Płd. Pojedyncze ptaki spotykano nawet w Norwegii czy też nad Morzem Martwym. Gatunek nie jest zagrożony.
Zasięg występowania petrela miękkopiórego
Obfitość pokarmu powoduje oraz brak naturalnych zagrożeń powoduje że morskie ptaki Antarktyki w zdecydowanej większości nie są notowane jako gatunki podlegające szczególnej ochronie. Jednakże występują w regionach o bardzo delikatnym i wrażliwym na wszelkie zmiany ekosystemie. Warto więc chronić i poznawać przedstawicieli tego unikalnego świata przyrody polarnej. Zapraszamy więc do lektury następnych artykułów poświęconych kolejnym przedstawicielom ptasiej rodziny.
Autorzy dziękują za wyrażenie zgody na zamieszczenie zdjęć petreli śnieżnych p. Bartłomiejowi Jerzak, uczestnikowi 39 Polskiej Wyprawy Antarktycznej.
Niniejszy tekst ukazał się wcześniej w Filateliście.
