Wprowadzane do użycia od 1844 roku urzędowe pieczęcie lakowe różniły się od tych wcześniejszych. W środku otoku tak jak poprzednio umiejscowiony jest herb Królestwa, ale pod nim zamiast jednej, widnieją dwie skrzyżowane trąbki pocztowe. Również nazwy urzędów i ekspedycji, które wcześniej były tylko w języku polskim, występują w języku polskim i rosyjskim, a od 1851 roku tylko w języku rosyjskim. W przypadku pieczęci typu manipulacyjno-pocztowego różnica jest bardziej widoczna. Napisy występują tak, jak w pieczęciach urzędowych z tym, że dodatkowo umieszczono
informacje, dla jakiego rodzaju przesyłek dana pieczęć jest przeznaczona, natomiast w środku otoku nie ma już trąbki pocztowej i korony. W ich miejscu tak, jak w pieczęciach urzędowych widnieje herb Królestwa z dwoma skrzyżowanymi trąbkami pocztowymi.
Przystępując do pisania tej części mojego artykułu stwierdziłem, że w literaturze tematu, która jest w moim posiadaniu, o pieczęciach lakowych z tego okresu nie ma praktycznie żadnych informacji. W dostępnych mi artykułach z polskiej prasy filatelistycznej znalazłem jedynie mniej lub bardziej ogólnikowe wzmianki o kilkunastu pieczęciach, które były używane w tym okresie. W związku z tym zrezygnowałem z umieszczenia informacji o ilości znanych odcisków tych pieczęci.
II. Pieczęcie lakowe w języku polsko–rosyjskim
Warszawa – Pocztamt Nadworny został utworzony w 1815 roku. W latach 1827–1843 nosił nazwę Główny Urząd Pocztowy Nadworny, a od 1843 Pocztamt Warszawski. Na skanie (il. 1) widzimy
Il. 1.
list ubezpieczony przyjęty przez pocztę 16 lutego a wyekspediowany w dalsza drogę do Łodzi przez Łowicz 17 lutego (rok nieznany), co dokumentują dwa miejscowniki typu IIIC w kolorze czerwonym o średnicy 18mm. List ważący 2 łóty został opłacony gotówką w wysokości 43 kopiejki zgodnie z taryfą z roku 1851. Potwierdzeniem tego jest stempelek „Franco” w kolorze czerwonym oraz odręczna adnotacja „43f”. Papier listu posiada fragment znaku wodnego w postaci herbu Królestwa oraz napisu „ROKU/1852”. W chwili nadania list został zamknięty dwiema pieczęciami lakowymi, z których jedna to pieczęć nadawcy listu natomiast druga to pieczęć manipulacyjno-pocztowa odbita w czerwonym laku (il. 2) o średnicy 22mm zawierająca pośrodku herb Królestwa Polskiego a pod nim dwie skrzyżowane trąbki pocztowe oraz napisy w języku polskim i rosyjskim. Napis w języku rosyjskim umieszczony jest w dwóch wierszach w górnej części otoku i brzmi „WARSZ.EXSP.PRIJEM PROSTYCH / PISM” natomiast w języku polskim umieszczony jest w dwóch wierszach w dolnej części otoku i brzmi „EXPEDYCJA PRZYJMO: / POCZTAM WARSZA:”. Z przedstawionych tu informacji można wnioskować, ze pieczęć ta została użyta prawdopodobnie w 1852 roku.
Il. 2 Il. 3.
Augustów pełnił rolę Urzędu Pocztowego Pogranicznego w latach 1815–1817. W dniu 1 stycznia 1818 roku funkcję tą przejął urząd pocztowy w Suwałkach, natomiast w Augustowie utworzono ekspedycję i stację przeprzęgowa. Na skanie (il. 3) widzimy odbitą w czerwonym laku pieczęć urzędową o średnicy 24mm zawierającą pośrodku herb Królestwa Polskiego a pod nim dwie skrzyżowane trąbki pocztowe oraz napisy polskie i rosyjskie. Napis w języku rosyjskim umieszczony jest w dwóch wierszach w górnej części otoku i brzmi „AWGUSTOWSKAJA POCZTOWAJA /EXPEDICIJA”, natomiast w języku polskim również w dwóch wierszach w dolnej części o treści „EXPEDYCJA POCZT / w AUGUSTOWIE”.
Il. 4.
Pieczęcią tą oraz czteroma pieczęciami lakowymi nadawcy zamknięto list pieniężny (il. 4) zawierający 13 rubli i 50 kopiejek wysłany z Augustowa do Łomży. Niestety odbity na liście miejscownik Augustów w kolorze czarnym typ IIIA o średnicy 24mm nie zawiera żadnej daty. Z literatury wiadomo, że stosowany był w latach 1857–1865. List ważył 2 łuty i został opłacony gotówką w kwocie 37 kopiejek zgodnie z taryfą dla listów pieniężnych z 1851 roku. Biorąc to pod uwagę można przyjąć, ze list z tą pieczęcią został nadany w tym przedziale czasowym.
III. Pieczecie lakowe w języku rosyjskim
Warszawa. Na skanie (il. 5) został pokazany tył listu pieniężnego z dokumentami, wysłanego w dniu 16 kwietnia (rok nieznany) do Poznania. Trasę listu dokumentuje stempel nadawczy Warszawy w kolorze czerwonym typ IXA o średnicy 24mm, miejscownik tranzytowy Słupca z nieczytelną datą w kolorze czarnym typ IIIC o średnicy 23mm oraz stemple odbiorcze Poznania.
Il. 5.
Pierwszy to miejscownik Posen w ramce z datą 30.4 koloru czarnego typ IX, drugi to stempel odbiorczy typ C z datą 1.5 również koloru czarnego. Powyższy list zawierający listy zastawne na sumę 60 srebrnych rubli, ważący 2 ¼ łuta został opłacony do granicy z Prusami gotówką w kwocie 123 kopiejki zgodnie z taryfą z 1851 roku. List został zamknięty dwoma pieczęciami lakowymi nadawcy oraz lakową pieczęcią manipulacyjno-pocztowa (il. 6) Warszawy o średnicy 32mm zawierającą pośrodku herb Królestwa a pod nim dwie skrzyżowane trąbki pocztowe. Napisy w języku rosyjskim umieszczone są w ten sposób, że w górnej części otoku widzimy napis „Warszawskij Pocztamt” w środkowej części po lewej stronie herbu „No”, po prawej zaś „1”, natomiast w dolnej części w dwóch wierszach „Prijem/ Dienieg i Posyłok”. Ustalenie dokładnej daty użycia tej pieczęci z uwagi na skąpe dane jest w tej chwili niemożliwe. Sądzę, że list ten został nadany po 1865 roku.
Il. 6. Il. 7.
Warszawa. Pieczęć manipulacyjno-pocztowa o średnicy 30mm, którą widzimy na skanie (il. 7) została odciśnięta w czerwonym laku. Zawiera ona herb Królestwa umieszczony w środku wraz z dwoma skrzyżowanymi trąbkami pocztowymi a pod nim napis rosyjski „Eksp Innostr: /Poczt”. W górnej części otoku widnieje napis „Warszawskij Pocztamt” w dolnej „Dienieznaja Korresp:”.
Il. 8.
Pieczęcią tą zamknięto list rekomendowany (il. 8) wysłany z Warszawy w dniu 3 czerwca 1869 roku do miejscowości Schrimm w Prusach. Stempel „Recommandirt” w ramce w kolorze czarnym odbito w Warszawie, tak jak czerwony stempel „Franco”, natomiast stempel „Recommandirt” w ramce z ząbkami w kolorze czerwonym oraz dwuobrączkowy „Aus Russland uber Eisenb. Post-Bur. XI/Franco/3.6 II/69” odbito w Bydgoszczy. List został opłacony gotówką do miejsca przeznaczenia. Jest to jeden z nielicznych przypadków, w których znamy dokładną datę użycia pieczęci lakowej.
Michałowice. Urząd Pocztowy Pograniczny otwarto w maju 1831 roku. Funkcję tą pełnił do końca czerwca 1837 roku. 1 lipca 1837 roku przemianowany został na ekspedycję główną. Od 16 grudnia 1846 roku ponownie zaczął pełnić funkcję Urzędu Pogranicznego. Na skanie (il.9) widzimy
Il. 9.
kopertę listu pieniężnego, zawierającego 14 rubli, wysłanego z Warszawy 19 stycznia (rok nieznany), co ilustruje miejscownik typu IXA o średnicy 24mm w kolorze czerwonym naniesiony przez Urząd Pocztowy Pograniczny w Michałowicach (miejscownik IIIC o średnicy 23mm w kolorze czarnym z data 22/1) do Krakowa. List został opłacony gotówką w wysokości 27 kopiejek do granicy Królestwa Polskiego z Cesarstwem Austriackim, zgodnie z taryfą pocztową z 1851 roku. W chwili nadania list został zamknięty czterema pieczęciami lakowymi nadawcy oraz pieczęcią lakowa manipulacyjno-pocztowa Pocztamtu Warszawskiego. Pieczęć ta została bardzo źle odciśnięta w czerwonym laku i dlatego udało mi się odczytać jedynie fragmenty napisów w języku rosyjskim znajdujących się w dolnej części otoku „Prijem/Dienieg i Posyłok”.
Il. 10. Il. 11.
List ten przed przekazaniem go poczcie austriackiej został otwarty w Komorze Celnej (Urząd Celny) w Michałowicach celem sprawdzenia jego zawartości. Świadczą o tym następne pieczecie lakowe zachowane na tym liście. Pierwsza z nich odbita w kolorze czarnym (il. 10) o średnicy 30 mm to pieczęć urzędowa Komory Celnej zawierająca pośrodku herb Królestwa Polskiego oraz napis rosyjski w otoku „Pieczat Michałowickoj Tamorzni”, druga również odciśnięta w czarnym laku (il. 11) to pieczęć manipulacyjno-pocztowa o średnicy 24mm zawierająca herb Królestwa i dwie skrzyżowane trąbki pocztowe oraz napisy w trzech wierszach w języku rosyjskim „Michalowickaja/Pogran.Pocztowaja Kontora/Prijem Dienieg i Posyłok”. Pomimo tylu elementów znajdujących się na tym liście trudno jest w tej chwili podać datę ich użycia. Pewne jest jedynie to, że list został wysłany po 1851 roku.
Piotrków. Urząd Pocztowy Pośredni został utworzony w 1815 roku. Na skanie (il. 12) został pokazany tył koperty listu pieniężnego zawierającego 195 srebrnych rubli, który został wysłany z Piotrkowa w dniu 28 marca (rok nieznany) do Poznania w Prusach. List został przesłany tranzytem kolejowym przez Katowice, co dokumentuje stempel koloru czarnego w ramce „Kattowitz 28 3*3-4” oraz znajdujący się na stronie przedniej stempel koloru czarnego w ramce o treści „Aus Russland / per Kattowitz”. Stempel ten znany jest z użycia od 1864 roku. Dodatkowo widnieje kolisty stempel odbiorczy Poznania typ C z data 29/3 w kolorze czarnym. W chwili nadania list został zamknięty czterema pieczęciami lakowymi nadawcy oraz lakową pieczęcią manipulacyjno-pocztowa (il. 13) o średnicy 24mm zawierającą herb Królestwa i dwie skrzyżowane trąbki pocztowe a pod nimi napis w trzech wierszach w języku rosyjskim „Piotrkowskaja/Pocztowaja Kontora/Prijem Dienieg i Posyłok”. Z informacji, które posiadam wynika, że pieczęć ta została użyta po 1864 roku.
Il. 12.
Il. 13. Il. 14.
Chełm. Około roku 1815 została otwarta ekspedycja i stacja przeprzęgowa, która podlegała urzędowi pocztowemu w Lublinie. Na skanie (il. 14) przedstawiono manipulacyjno-pocztową pieczęć lakową w kolorze czarnym o średnicy 24mm zawierającą w otoku herb Królestwa i dwie skrzyżowane trąbki pocztowe a pod nimi napisy w języku rosyjskim o treści „Chełmskaja/Pocztowaja Ekspedicja/Prijem Dienieg i Posyłok”. Pieczęć ta jest odciśnięta dwukrotnie obok trzech lakowych pieczęci nadawcy na liście pieniężnym (il.15) zawierającym 42 ruble i 66 kopiejek wysłanym z Chełma
Il. 15.
w dniu 25 czerwca 1863 roku (miejscownik typu VIIIB w kolorze czarnym) do Hrubieszowa na koszt adresata. Opłatę pocztowa w wysokości 46 kopiejek pobrano w Hrubieszowie w dniu 27 czerwca. Dokładne ustalenie daty było możliwe dzięki znajdującemu się wewnątrz listu odręcznemu pokwitowaniu o opłacie porta. Pokwitowanie to podpisał ekspedytor poczty w Hrubieszowie (podpis nieczytelny).
Sokołów. W roku 1829 została otwarta ekspedycja i stacja przeprzęgowa podległa urzędowi pocztowemu w Siedlcach. Skan (il. 16) przedstawia odbitą w czerwonym laku pieczęć manipulacyjno-
Il. 16.
Il. 17.
pocztową o średnicy 24 mm zawierającą w otoku herb Królestwa i dwie skrzyżowane trąbki pocztowe oraz napisy w języku rosyjskim rozmieszczone w trzech wierszach o treści „Sokołowskaja/Pocztowaja Ekspedicja/Prijem Dienieg i Posyłok”. Pieczęcią tą wraz z czterema pieczęciami lakowymi nadawcy zamknięto list pieniężny zawierający 1 srebrny rubel (il. 17), wysłany w dniu 17 kwietnia 1868 roku z Sokołowa (miejscownik typu IIB w kolorze czerwonym) do Łodzi. List został opłacony gotówką w kwocie 24 kopiejek zgodnie z taryfą z 1851 roku. Ustalenie roku nadania listu było możliwe dzięki zachowanym fragmentom treści znajdujących się wewnątrz listu.
IV. Tuszowe odbitki pieczęci lakowych
Pisząc o pieczęciach lakowych Królestwa Polskiego należy wspomnieć o tym, że istnieją odbitki tuszowe tych pieczęci zarówno na listach, jak też na dokumentach. Ponieważ mój artykuł poświęcony jest odciskom w laku na zakończenie chciałbym pokazać dwa charakterystyczne przykłady odbitek tuszowych. Pierwszy przykład to list urzędowy (il. 18) adresowany do Burmistrza
Il. 18.
Miasta Konina. List został doręczony z miejscowej stacji pocztowej, o czym świadczy czerwona, tuszowa odbitka pieczęci lakowej o treści „STACYA POCZTOWA/korona/w KONINIE/trąbka pocztowa” oraz stempel urzędowy w ramce w kolorze czerwonym o treści „Służba Pocztowa”. Brak jest natomiast stempla nadawczego i daty. List ten najprawdopodobniej pochodzi z okresu 1830-1840. Drugi przykład to fragment dokumentu pocztowego (il. 19) datowanego na 18 stycznia 1868
Il. 19.
roku. Widnieje na nim czarna tuszowa odbitka lakowej pieczęci urzędowej z herbem Królestwa Polskiego i dwoma skrzyżowanymi trąbkami pocztowymi oraz napis „EKSPEDYCYA POCZT W KOWALU”. Dostępna mi literatura wspomina o istnieniu takich odbitek, ale brak jest szczegółowych opisów i wykazów, z jakich miejscowości i jakiego rodzaju odbitki pieczęci są znane.
Literatura
- Czernik M. 1987, Poczta Królestwa Polskiego w latach 1815-1851. Wrocław.
- Danowski Cz., Hampel T., Kawecka W., i inni, 1989. Katalog Specjalizowany Znaków Pocztowych Ziem Polskich 1990. Wyd. III, cz.1., Warszawa.
- Łaszkiewicz A., Mikulski Z., (red.), 1960. Polskie Znaki Pocztowe. t. I, s.30-92. Warszaw.
- Mikulski. Z., 1990. Listy Rekomendowane i Polecone w Królestwie Polskim w latach 1858-72, Filatelistyka, 6-7.
- Kiryushkin, Robinson, 1989. Russian Postmarks, Barefoot Ltd.
*Niniejszy artykuł ukazał się w Filateliście, 2014,6 a w języku angielskim ukaże się w najbliższym numerze Bulletin of the POLONUS Philatelic Society, 2014,6.
