Polskie uniwersytety w filatelistyce. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, część 1

W dniu dzisiejszym rozpoczynamy prezentacje cyklu zatytułowanego "Polskie uniwersytety w filatelistyce". Cykl ten, którego autorem jest Kol. Dariusz Świsulski, profesor Politechniki Gdańskiej, poświęcony jest polskim uniwersytetom klasycznym. Autor zamierza przedstawić materiały filatelistyczne oraz, ze względu na swoje zainteresowania, wybrane medalierskie, dedykowane polskim uniwersytetom.

Uwaga, artykuł wieloczęściowy Przejdź do części: druga | trzecia | czwarta | piąta

Najstarszą uczelnią w Polsce i jedną z najstarszych w Europie jest Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Został on ufundowany w 1364 roku przez króla Kazimierza Wielkiego. Po jego śmieci ponownie ufundowany w 1400 roku przez króla Władysława Jagiełłę. Znaczący udział w reaktywacji uczelni miał zapis testamentowy zmarłej w 1399 roku królowej Jadwigi.
W XV wieku do Krakowa przybywali studenci z całej Europy, zdobywając wiedzę m.in. z prawa, matematyki i astronomii. Od 1491 roku studiował tu również Mikołaj Kopernik.
Znaczenie krakowskiej uczelni zmniejszyło się w XVI wieku w wyniku podziału religijnego Europy i konkurencji nowych uniwersytetów. Od końca XVI wieku uczelnia nazywana była Akademią Krakowską.
W latach 1777-1786 uniwersytet został zreformowany przez ks. Hugona Kołłątaja, otrzymując nazwę Szkoły Głównej Koronnej. Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku i włączeniu Krakowa do Austrii zmieniono nazwę na Szkołę Główną Krakowską. Po połączeniu z Uniwersytetem Lwowskim w 1805 roku uczelnia zosta zgermanizowana, a po włączeniu Krakowa do Księstwa Warszawskiego w 1809 roku zrepolonizowana.
W latach 1815-1846 uczelnia działała w ramach Wolnego Miasta Kraków. Dzisiejszą nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego wprowadzono w 1817 roku. Od 1846 roku językiem wykładowym ponownie był niemiecki, język polski przywrócono po przyznaniu Polakom w Galicji autonomii przez Austrię w drugiej połowie XIX wieku.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Uniwersytet Jagielloński dalej się rozwijał i rozbudowywał.
Po wybuchu II wojny światowej Niemcy podstępnie aresztowali i umieścili w obozach koncentracyjnych około 180 profesorów i innych pracowników uczelni. Kilkunastu krakowskich uczonych zostało zamordowanych z rozkazu Stalina w Katyniu.
Po zakończeniu II wojny światowej uczelnia wznowiła funkcjonowanie w 1945 roku, jednak w wyniku działań władz PRL-u przy ograniczonej autonomii. Obecnie na szesnastu wydziałach Uniwersytetu Jagiellońskiego studiuje ponad 40 tys. osób [1].

Z 1900 roku pochodzi pocztówka wydawnictwa Salon Malarzy Polskich w Krakowie. Wydawnictwo to znane jest z emisji wielu pocztówek prezentujących prace malarskie [2]. Przedstawiony egzemplarz został wysłany z Krakowa do Nancy we Francji. Na pocztówce znajduje się awers i rewers medalu wykonanego w 1900 roku w Paryżu przez Wincentego Trojanowskiego dla uczczenia 500-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wincenty Trojanowski (1859-1928) reprezentował w polskim medalierstwie francuski modernizm. Z jego dorobku najbardziej znane są medaliony portretowe. Medal Uniwersytetu Jagiellońskiego jest jednym z nielicznych w jego twórczości medali okolicznościowych [3].

Na jego awersie przedstawiono siedzące postacie Kazimierza Wielkiego, królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły, trzymające insygnia władzy królewskiej, w tle widok wnętrza katedry na Wawelu. Przy krawędzi z prawej herb Piastów, z lewej herb Jagiellonów, u dołu herb Andegawenów. W górnej części otoku ozdobny ornament, w dolnej napis: KAZIMIRUS HEDWIGIS WLADISLAUS. U góry rewersu umieszczono kartusz herbowy miasta Krakowa, poniżej kartusz ze starym herbem uczelni z postacią św. Stanisława biskupa z tarczą z godłem Polski oraz kartusz z późniejszym herbem uczelni z dwoma skrzyżowanymi berłami rektorskimi. U dołu znajdują się daty: 1364 (założenia uczelni), 1400 (jej odnowienia) i 1900 (jubileuszu 500-lecia odnowienia). W otoku napis: CENTUM LUSTRA VERITATI IMPENSA / IMP FRANCISCO IOSEPHO I SEMPER AVG [4].

Rys. 1. Pocztówka 500-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego (zbiory autora)

11 listopada 1938 roku, dla uczczenia 20 rocznicy odzyskania niepodległości, została wyemitowana seria 13 znaczków przedstawiających ważne wydarzenia w historii Polski. Na znaczku o numerze katalogowym 312 pokazano Władysława II Jagiełłę i królową Jadwigę z rektorem krakowskiego uniwersytetu, trzymającym akt darowizny i szkatułę z kosztownościami. U ich stóp leżą skrzyżowane miecze grunwaldzkie i szyszak krzyżacki. Znaczek o nominale 15 gr, zaprojektował Wacław Boratyński, ryt. M. R. Polak, nakład 60.000.000 sztuk [5].

Rys. 2. Znaczek z serii historycznej z 1938 roku (zbiory autora)	Rys. 3. Zmieniona wersja znaczka z serii historycznej (zbiory autora)

Przeciwko emisji znaczka zaprotestowała ambasada Trzeciej Rzeszy, uznając, że obraża naród niemiecki przez przypomnienie o klęsce zakonu krzyżackiego pod Grunwaldem [6]. Władze Gdańska w odwecie wyemitowały znaczki upamiętniające m.in. przyłączenie Gdańska do Prus. Ostatecznie Poczta Polska zastąpiła miecze ornamentem, a znaczki WMG zostały wycofane z obiegu [7]. Znaczek ze zmienionym rysunkiem wyemitowano 2 marca 1939 roku (numer katalogowy 334).

Również 11 listopada 1938 roku została wyemitowana seria kart pocztowych z królem Kazimierzem Jagiellończykiem na znaku opłaty (Cp 86, nominał 15 gr i Cp 87, nominał 30 gr). W części ilustracyjnej zamieszczono 64 rysunki zasłużonych dla Polski postaci, znanych zabytków oraz związanych z działalnością Polskiego Czerwonego Krzyża. Pod ilustracjami znajdują się opisy w języku polskim i francuskim [9]. Na ilustracji 45 przedstawiono fragment dziedzińca Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.

Rys. 4. Karta pocztowa Cp 86 z ilustracją przedstawiającą fragment dziedzińca Biblioteki Jagiellońskiej (zbiory autora)

Historia Biblioteki związana jest z historią Uniwersytetu, dlatego jako jej początek przyjmuje się rok 1364. Do 1940 roku główną siedzibą był budynek Collegium Maius. Obecnie w dawnym budynku biblioteki mieści się Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Widoczny na fotografii pomnik Mikołaja Kopernika w stroju żaka został uroczyście odsłonięty na dziedzińcu Collegium Maius w 1900 roku. W 1953 roku pomnik przeniesiono na Planty przy Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Rys. 5. Dziedziniec Collegium Maius w 2018 roku (fot. autora)

Również inne karty pocztowe serii z królem Kazimierzem Jagiellończykiem na znaku opłaty związane są z Uniwersytetem Jagiellońskim. Na ilustracji 7 przedstawiono Hugo Kołłątaja (1750-1812), reformatora Uniwersytetu, uczonego i polityka. Na ilustracji 23 uwieczniono Mariana Smoluchowskiego (1872-1917), profesora uniwersytetów Jana Kazimierza i Jagiellońskiego, wybitnego uczonego zajmującego się termodynamiką i atomistyką.

Znaczki omówione powyżej zostały wykorzystane przez okupujących Polskę Niemców po klęsce wrześniowej. Znaczek o numerze katalogowym 334 został wykorzystany w marcu 1940 roku do emisji przedrukowej. Na nadrukach umieszczono hitlerowskiego orła ze swastyką, dwukrotnie powtórzony nowy nominał znaczków i napis "General Gouvernement". Znaczek o nowym nominale 12 gr (nr kat. GG33) wyemitowano w dwóch odmianach: I - odległość dolnej krawędzi nowego nominału od górnej krawędzi litery G w słowie "General" wynosi 1,5 mm, II - odległość ta wynosi 0,75 mm. Nakład obu odmian po 3.290.000 sztuk.

Rys. 6. Wydanie przedrukowe znaczka 334, nominał 12 gr, odmiana I (zbiory autora)	Rys. 7. Wydanie przedrukowe znaczka 334, nominał 12 gr, odmiana II (zbiory autora)

Rys. 8. Znaczek GG33 na karcie pocztowej

Znaczek o nowym nominale 16 gr (GG34) wyemitowano w nakładzie 1.270.000 sztuk [8].

Rys. 9. Wydanie przedrukowe znaczka 334, nominał 16 gr (zbiory autora)

Literatura

[1] Stopka K.: Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Historia, https://www.uj.edu.pl/uniwersytet-z-collegium-medicum/historia, data dostępu 31.10.2018.
[2] Salon tradycji polskiej. Historia pocztówki, http://salontradycjipolskiej.pl/historia-pocztowki/, data dostępu 31.10.2018.
[3] Więcek A.: Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989, s. 180-184.
[4] Komorowski R.: Medale jubileuszowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Alma Mater miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 33/2001.
[5] Katalog Znaków Pocztowych, 1938.11.11. 20. rocznica odzyskania niepodległości tzw. seria historyczna, https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1938-zn0310, data dostępu 2.11.2018.
[6] Duda J.: Jak "markami" i znakami Kraków reklamowano. Alma Mater, nr 125/2010, s. 73-77.
[7] Znaczki pocztowe: Piękno ukryte w miniaturze. Rzeczpospolita, https://www.rp.pl/Rzecz-o-historii/304139880-Znaczki-pocztowe-Piekno-ukryte-w-miniaturze.html, data publikacji 13.04.2017.
[8] Katalog Znaków Pocztowych, 1940.03.08. Wydanie przedrukowe "General Gouvernement", https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-ggub-zngg014, data dostępu 2.11.2018.
[9] Katalog polskich znaków pocztowych, tom II, Fisher 2010, s. 279-280.

Uwaga, artykuł wieloczęściowy Przejdź do części: druga | trzecia | czwarta