Do najrzadszych walorów z okresu Powstania Warszawskiego należy niewątpliwie służbowy formularz do przesyłania meldunków. W latach 1957-1960 jedyny znany egzemplarz formularza znajdował się w zbiorach Muzeum Historycznym m. st. Warszawy jako depozyt. W 1960 roku został zwrócony właścicielowi Panu Kazimierzowi de Julien. Wtedy słuch o nim zaginął.
Jako pierwszy opisał go w 1966 roku Tadeusz Gryżewski [1] „Dla przesyłek urzędowych, w rodzaju różnych meldunków, przewidziano specjalne formularze.”, prezentując niewyraźną fotografię (il. 1). Pisał o jego użyciu w Powstaniu, ale o dokładnym wyglądzie i naturze samego formularza wiedział niewiele.
il. 1 – niedokładna fotografia „formularza” z [1]
Utworzone w 1983 roku, jako Muzeum i Archiwum Powstania Warszawskiego, a następnie definitywnie otwarte 31 lipca 2004 Muzeum Powstania Warszawskiego, otrzymało w darze od Anny Chachulskiej-Julien, wdowy po Kazimierzu de Julien, jego kolekcję. Nie było tam jednak interesującego nas waloru.
Formularza takiego nie posiadał w swoich zbiorach i nigdy nie opisywał Zbigniew Mikulski [2].
Kolejny, drugi egzemplarz, jak il. 2, autor przedstawił dwukrotnie [3, 4]. Dotychczas nikt nie podał żadnych nowszych informacji uzupełniających na ten temat.
il. 2 – czysty służbowy formularz kartkowy
Formularz Kazimierza de Julien wcześniej trafił do zbiorów Zbigniewa Bokiewicza (w Powstaniu kapral podchorąży pseudonim „Topór” i „Starża”). W 2014 roku ten ostatni ofiarował Muzeum Powstania Warszawskiego różne walory, w tym wspomniany formularz, jako dar zaewidencjonowany pod numerem P/7803. Dzięki współpracy z Muzeum, możemy niniejszym pokazać dokładny wygląd tego eksponatu (il. 3-5), zupełnie inaczej wyglądający, niż na fotografii pokazanej wcześniej przez Tadeusza Gryżewskiego, choć to ten sam dokument. Okazuje się, że nie jest to formularz kartkowy, tylko kopertowy!!
il. 3 – awers koperty ze stemplem typ 28 i cenzurą
Oba znane egzemplarze (il. 2 i 3) posiadają różnice składu zecerskiego, więc pochodzą z dwóch oddzielnych nakładów. Nieprawdopodobne jest, aby dwukrotnie drukowano oddzielnie te kopertki w pierwszych dniach Powstania. Wykonanie jest dobre, górna klapa posiada klej, więc raczej nie wykonano kopert konspiracyjnie w okresie okupacji.
Wszystko wskazuje na to, że formularze kopertowe były wykorzystywane do przesyłania meldunków „do góry” i rozkazów „w dół” w różnych jednostkach organizacyjnych wojska. Po dostarczeniu przez kuriera/gońca tajnego meldunku lub rozkazu, na górnej klapie kwitowano odebranie przesyłki i klapę odrywano od koperty. Zapewne po wykorzystaniu, zarówno oderwane klapy, jak i pozostałe części kopert były natychmiast niszczone, jako dokumenty tajne i dlatego nie są znane zbieraczom. Mała kopertka o formacie 121 x 95 mm prawdopodobnie była wydawana przez drukarnie wojskowe w II Rzeczypospolitej, najpewniej w latach 1938-39? Może przeznaczano je dla Poczty Polowej WP? Niestety, nie potrafimy bronić tych hipotez, bo dotychczas zbieracze militariów pocztowych nie mogli tego potwierdzić. Czekamy na informacje w tej sprawie.
il. 4 – rewers koperty z uniesioną niezaklejoną klapą
Być może, zarówno różne przedwojenne formularze kartkowe, jak i ten kopertowy, a także niektóre stemple Poczty Polowej WP zaistniały na Poczcie Powstańczej po zdobyciu budynku Poczty przy Placu Napoleona? Można założyć, że do czasu połączenia poczt harcerskiej i wojskowej były w dyspozycji Głównej Poczty Polowej AK - co może potwierdzać stempel na odwrocie kopertki.
Formularze kopertowe oznaczamy symbolem Fk. Były formularz wojskowy, użyty później w innych realiach w czasie Powstania oznaczymy symbolem EksFk i jako taki powinien być katalogowany. Nie ma znaczenia, jak będziemy go nazywać: listownik, meldunnik, rozkaźnik, czy po prostu były wojskowy formularz kopertowy użyty przez pocztę Powstania Warszawskiego?
il. 5 – rewers ze stemplami typ 3 i 17 oraz stempelkiem własnościowym
Kopertę wysłano 11 sierpnia 1944 z powstańczego urzędu pocztowego Śródmieście-Północ odbijając stempel z datą oraz odręcznie czerwoną kredką potwierdzono wykonanie cenzury. Przesyłka nie ma cech tajnej przesyłki wojskowej dostarczanej przez gońca wojskowego. Na przesyłce spotykamy trzy oryginalne stemple powstańcze, które wspólnie mogły zaistnieć w podanym wyżej dniu:
- typ 3, drewniany, używany w okresie 8-10. Sierpnia,
- typ 17, metalowy, używany 8-27. Sierpnia i
- typ 28, kauczukowy, używany w dniach 12-18. Sierpnia.
Sposób odbicia stempla metalowego (il. 4-5) i zachowany klej dowodzą, że przesyłając prywatną korespondencję górną klapę włożono do środka koperty i nie zaklejano jej, co było zgodne z zaleceniami cywilnej poczty powstańczej.
W prawym dolnym rogu rewersu koperty widnieje stempelek własnościowy o treści „KDEJULIEN / VARSOVIE”.
Tak więc zagadka została rozwiązana! Teraz wiemy, że istnieje jedna kopertka oraz jeden formularz kartkowy najpewniej, jako lico wycięte z innej kopertki. Oba walory są w bardzo dobrym stanie zachowania, jednostkowe, oba wyjątkowo rzadkie.
Bibliografia:
[1] Gryżewski T., „Harcerska poczta polowa Powstania Warszawskiego 1944”, Agencja Wydawnicza „RUCH”, Warszawa 1966, str. 27 i 49.
[2] Mikulski Z., Poczta Powstania Warszawskiego, Filatelistyka 1994, nr 7-8, str. 233-234, 247-266, 280.
[3] Pelczar P., Unikat – korespondencyjny formularz służbowy poczty Powstania Warszawskiego, Przegląd Filatelistyczny 2008, str. 355-356.
[4] Pelczar P., Formularze korespondencyjne Powstańczej Poczty Polowej, Przegląd Filatelistyczny 2015, str. 364-370.
Niniejszy tekst ukazał się w „Przeglądzie Filatelistycznym” 2015, str. 512-514.
PS1.
Ostateczne podsumowanie „Formularze Powstania Warszawskiego” znalazło się w ( Katalog Fischera 2016, tom II, str. 58)
FORMULARZE SŁUŻBOWE
1944, VIII. Kartkowy formularz służbowy z Czar. Nd. Tpgr. „PILNY BARDZO PILNY / niepotrzebne wykreślić / …”. Papier biały lub kremowy, cienki o grubości 0,07 mm., cięcie ręczne, format 110 x 76 mm., znany 1 egz. ze stemplem Woldenbergu.
Fps 1. (-) Nd. czarny ……………… - 15000,- ---
1944, VIII. Kopertkowy formularz służbowy z Czar. Nd. Tpgr. „PILNY BARDZO PILNY / niepotrzebne wykreślić /…”, format 121 x 95 mm., znany 1 egz. kasowany 11.08.44 r.
Fks 1. (-) Nd. czarny ………………………… - --- 20000,-
Fks 1
PS2
Czytelnik ma możliwość zapoznania się z wcześniejszymi tekstami Autora dotyczącymi wspomnianych formularzy. Ich lektura obrazuje ewolucję poglądów na zagadnienie wraz z pojawianiem się nowych walorów.
- publikacja w Przeglądzie Filatelistycznym w 2008 roku
- publikacja w Przeglądzie Filatelistycznym w 2015a roku
