......przypomnienie kilku faktów historycznych i heraldycznych na użytek filatelistów
Klasyczny okres filatelistyki polskiej zawsze cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem. Dotyczy to również pierwszych polskich całostek z XIX wieku. Są to wydane w Królestwie Polskim koperty ze znakiem opłaty [1]. Na tych całostkach oraz na ich fałszerstwach występują różne herby, które dziś chcemy przybliżyć Czytelnikom zbierającym zarówno znaczki i całostki rosyjskie oraz zbierającym znaczki (Fi. 1) oraz całostki (Fi. Ck 1-5) polskie. Znajomość herbów przyda się również zbieraczom stempli i pieczęci lakowych.
Ponieważ są to bardzo odległe czasy, konieczne jest krótkie przypomnienie ówczesnej sytuacji historycznej. Burzliwe wydarzenia bezpośrednio wpływały na obowiązujący wzór herbu.
Ostatni, III rozbiór Polski (1795) przerwał istnienie Rzeczpospolitej Obojga Narodów (il. 1), czyli powstałej w 1569 roku unii dwóch państw: Korony Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim (il. 2). Pod zaborami polski Orzeł Biały znalazł się w cieniu trzech czarnych orłów: dwugłowych w Rosji i Austrii oraz jednogłowego Prus.
il. 1 – Mały herb Rzeczpospolitej Obojga Narodów do 1795 r.
il. 2 – Herb wielki Rzeczypospolitej stosowany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w latach 1764-1795
Podczas trwających 123 lata zaborów nie było suwerennej państwowości polskiej. Dopiero dzięki Napoleonowi Bonaparte zostało stworzone kadłubowe państwo o nazwie Księstwo Warszawskie. Istniało ono w latach 1807-15. Choć formalnie było niepodległe, to jednak w rzeczywistości podporządkowane było napoleońskiej Francji i było tylko namiastką państwa polskiego. Herb Księstwa przedstawiał dwudzielną tarczę z herbem Saksonii w pierwszym polu i z Orłem Białym w drugim (il. 3). Po upadku Napoleona w 1813 Księstwo Warszawskie upadło i na kongresie wiedeńskim (1814-15) Rosja, Prusy i Austria dokonały jakby nowego, czwartego rozbioru. Większość terenów została podzielona pomiędzy Rosję i Prusy.
il. 3 – Herb Księstwa Warszawskiego z lat 1807-1815, polski orzeł umieszczony na jednej tarczy z herbem saskim
Dzisiejsza wycieczka w mroki historii dotyczy tylko jednego z trzech zaborów - zaboru rosyjskiego i utworzonego tam Królestwa Polskiego. Najpierw przypatrzmy się herbom zaborcy, Cesarstwa Rosyjskiego. Na ilustracjach 4-11 przedstawiamy kolejne ich wersje z lat zaborów.
il. 4 – Herb Cesarstwa Rosyjskiego z przełomu XVIII-XIX wieku
il. 5 – Herb Cesarstwa Rosyjskiego obowiązujący od 1801 r.
il. 6 – Herb Cesarstwa Rosyjskiego z lat 1832-1856
Na piersiach czarnego orła zawsze występuje święty Jerzy, a w 1832 roku po powstaniu listopadowym, na skrzydłach pojawiają się tarcze herbowe ziem cesarstwa (il. 6): po lewej Kazań, Astrachań i Syberia oraz po prawej Polska, Krym i Finlandia.
il. 7 – Herb Cesarstwa Rosyjskiego obowiązujący w latach 1856-1917 (w wersji obowiązującej do roku 1883)
W latach 1856-1917 obowiązywał wzór z ośmioma herbami na skrzydłach, jak na il. 7. Herby na skrzydłach po lewej stronie to: Kazań, Polska, Krym i połączony herb księstw: kijowskiego, włodzimierskiego oraz nowogrodzkiego zaś po prawej stronie: Astrachań, Syberia, Gruzja i Finlandia. Ten wzór herbu nieznacznie zmieniono w 1883 r. Orzeł z il. 8 ma inny ogon i korony srebrne zamiast złotych – obowiązywał do upadku caratu w 1917 roku.
il. 8 – Herb mały Cesarstwa Rosyjskiego (w wersji z lat 1883-1917)
Pod koniec XIX wieku powstał też herb wielki. Na il. 9 spotykamy kilkanaście herbów prowincji. Wielkie herby po lewej stronie to: Kazań, Polska, Mołdawia i 3 wielkie księstwa, po prawej stronie Astrachań, Syberia, Gruzja i Finlandia. Małe herby w górnej części to symbole mniejszych ziem: herb regionów północno-wschodnich, połączony herb obwodów białoruskich i litewskich (Wielkiego Księstwa Litewskiego, białostockiego, żmudzkiego, połockiego, witebskiego i mścisławskiego), połączony herb obwodów, m.in. smoleńskiego i pskowskiego, połączony herb obwodów pd.-wschodnich: wołyńskiego, podolskiego i czernichowskiego, połączony herb obwodów nadbałtyckich: Estonii, Inflant, Kurlandii-Semigalii, karelskiego oraz na końcu herb Turkiestanu. Na samym dole herbu wielkiego jest herb rodziny Holstein-Gottorp–Romanov, jedyny raz w historii cesarstwa rosyjskiego. Oczywiście w centralnym miejscu herbu wielkiego również występuje święty Jerzy.
il. 9 – Herb wielki Cesarstwa Rosyjskiego z 1882 r.
Herby rosyjskie w kolejnych latach zmieniały się; usunięto krzyż maltański, zmieniały się insygnia władzy trzymane w łapach orła, św. Jerzy na koniu zwrócony jest raz w lewą, to znów w prawą stronę, skrzydła orła w dół, w górę i ponownie do dołu, na skrzydłach pojawiają się liczne herby księstw i ziem cesarstwa, korona jest jedna, później trzy, najpierw złote, później srebrne itp...
W czasie 123 lat niewoli polskiego Orła Białego (il. 12) czarny dwugłowy orzeł rosyjski puszył się i stroił w piórka i różne ozdoby (il. 4-9). Czasy nie były jednak i dla niego łaskawe. Przyszła rewolucja i czarny orzeł stracił swój blask i ... zupełnie opadły mu skrzydła (il. 10), stał się bardziej podobny do łysej kawki. Ot ironia losu.
il. 10 – Herb Rosji z 1917 r. – po rewolucji orzeł stracił swój blask i ... opadły mu skrzydła
Zawsze na centralnym miejscu w herbach rosyjskich występował święty Jerzy (il. 11), męczennik zabijający smoka. Jest on patronem zakonów rycerskich, żołnierzy, harcerzy, górników, kowali, bednarzy, artystów, wędrowców, więźniów oraz rolników w średniowiecznej Rosji. Występuje w herbie Moskwy, Ostródy, jest również patronem Anglii, Gruzji i Litwy.
il. 11 – Święty Jerzy w herbie
W czasach i na terenach zaboru rosyjskiego istniało Królestwo Polskie. Termin Królestwo Polskie miał w okresie zaborów dwa różne znaczenia: Królestwo Polskie kongresowe od 1815 do 1916 oraz Królestwo Polskie regencyjne od 1916 do 1918 roku.
Królestwo Polskie (kongresowe) utworzone zostało formalnie na mocy traktatu rosyjsko-austriacko-pruskiego z 3 maja 1815 roku, w którym mocarstwa dokonały podziału ziem Księstwa Warszawskiego. Artykuł V tego traktatu głosił, że ziemie Księstwa Warszawskiego pozostające pod kontrolą rosyjską zostają połączone z Rosją (jako царство Польское) i oddane „na wieczne czasy w ręce Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji”. Car Aleksander I został pierwszym królem utworzonego Królestwa Polskiego. Traktat podziałowy wszedł później do aktu końcowego postanowień kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 roku, stąd potoczna nazwa Królestwo Kongresowe, lub Kongresówka.
Powstało ono z ziem Księstwa Warszawskiego, lecz bez zachodniej części Wielkopolski (Poznańskie), Bydgoszczy i Torunia, z których to utworzone zostało Wielkie Księstwo Poznańskie zwrócone Prusom. Ponadto z lewobrzeżnych okolic Krakowa utworzono Wolne Miasto Kraków, nad którym kontrolę sprawowali wszyscy trzej zaborcy.
Konstytucja z 1815 zapewniała odrębny polski sejm, rząd i wojsko, wspólnie z Rosją miała być prowadzona polityka zagraniczna.
Królestwo Kongresowe, jako część imperium rosyjskiego o ograniczonej autonomii pozostające z Rosją w unii personalnej, po upadku powstania listopadowego, od 1832 włączone zostało bezpośrednio do cesarstwa rosyjskiego, a od 1867 znane jako Kraj Przywiślański (Привисляный Край). Królestwo Polskie dzieliło się na województwa, od 1837 na gubernie.
W latach 1914-18 trwała I wojna światowa. Królestwo Polskie w latach 1914-16 stało się terenem działalności Legionów Polskich. Po wyparciu armii rosyjskiej, we wrześniu 1915, Królestwo Polskie dostało się pod okupację niemiecką i austriacką jako Generalne Gubernatorstwo Warszawskie i Lubelskie. Dnia 5 listopada 1916 władze okupacyjne (aktem wydanym przez cesarzy Austro-Węgier i Niemiec) zapowiedziały utworzenie z ziem okupowanych samodzielnego państwa polskiego.
Królestwo Polskie (regencyjne), to Królestwo Polskie po uzyskaniu w czasie I wojny światowej niezależności od Rosji, jako quasi-sojusznik państw centralnych. Car Mikołaj II praw do tronu polskiego zrzekł się dopiero 25 grudnia 1916, uznając tym samym całkowitą niezależność Królestwa Polskiego. Władzę w Królestwie Regencyjnym przejęła Tymczasowa Rada Stanu, później Rada Regencyjna, która miała sprawować władzę do czasu powołania króla Polski.
11 listopada nastąpiło zawieszenie broni po I wojnie światowej, a 14 listopada 1918 roku J. Piłsudski przejął władzę od Rady Regencyjnej, a więc formalnie został regentem, czyli uprawnioną osobą, sprawującą władzę w imieniu monarchy. Za koniec istnienia Królestwa Polskiego należy uznać dzień 22 listopada, kiedy zmienił on ustrój Polski z monarchistycznego na republikański. Powstała II Rzeczpospolita, czyli państwo polskie w latach 1918-39.
Tyle historia. Na jej tle nas interesuje wygląd herbu Królestwa Polskiego, bo jest to element graficzny znaków wartości pierwszych całostek polskich. Czy zawsze w herbie Królestwa Polskiego występował Orzeł Biały (il. 12) ?
il. 12 – Orzeł Biały w herbie
Pierwszy herb Królestwa przedstawiał na gronostajowym płaszczu ukoronowaną tarczę z Orłem Białym w koronie (?). Wprowadził go Rząd Tymczasowy w 1815 roku. Później Orzeł Biały został zredukowany do małego znaku umieszczonego na piersi orła Cesarstwa Rosyjskiego. W roku 1822 herb Królestwa Polskiego przedstawiał czarnego, dwugłowego carskiego orła rosyjskiego Romanowów dominującego nad umieszczoną na jego piersiach tarczą z Orłem Białym na gronostajowym płaszczu (il. 13) ukoronowaną koroną carów. Był to symbol władzy suwerennej Rosji nad Królestwem Polskim, zarazem wskazuje na jego autonomię (il. 14). Taki wzór herbu występuje na dokumentach z tego okresu (il. 15).
il. 13 – Herb Królestwa Polskiego z 1822 r.
il. 14 - Herb Królestwa Polskiego 1822-1831 na pieczęci cara Mikołaja I
il. 15 – Herb z dokumentów przed powstaniem listopadowym
W roku 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W styczniu 1831 roku Sejm ustanowił herb państwowy - w ukoronowanej tarczy dwudzielnej Orzeł i Pogoń (il. 16, 17).
il. 16 – Oficjalny herb z czasów powstania listopadowego 1831 r.
il. 17 – Herb Królestwa Polskiego z powstania listopadowego 1831-1832
Królestwo Polskie do 1831 cieszyło się szeroką autonomią. W 1832 roku, po klęsce powstania listopadowego, na podstawie Statutu Organicznego, królestwo utraciło odrębność państwową i odtąd miało stanowić tylko część imperium rosyjskiego. Jedyną dopuszczalną oznakę wewnętrzną stanowił herb Królestwa Polskiego – orzeł dwugłowy carski z tarczą polską na piersi.
Pismo Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych (16/28.IX.1842, Warszawa) do Rządu Gubernialnego Kieleckiego w sprawie umieszczenia herbu Królestwa Polskiego na budynkach rządowych zawiera rysunek wzorcowy takiego herbu (il. 18). Na innych dokumentach rysunek herbu jest podobny (il. 19). W porównaniu do wcześniejszych herbów z il. 13, 14 i 15 zniknął płaszcz gronostajowy i korona nad tarczą z białym orłem.
il. 18 – Rysunek herbu z dokumentów z 1842 r.
il. 19 – Herb z dokumentów z 1845 r.
Powstanie listopadowe upadło jesienią 1831 r. Z tą chwilą kończy się okres swobodnego używania oznak i symboli narodowych, w tym herbu i barw narodowych. Po powstaniu listopadowym częściej używano herbu cesarstwa, utrudniając używanie herbu królestwa.
W latach 1832-1856 ogólnie obowiązującym był herb Cesarstwa Rosyjskiego (il. 6). Orzeł biały występował wśród sześciu różnych herbów na skrzydłach dwugłowego carskiego orła (herby na skrzydłach: po lewej Kazań, Astrachań i Syberia oraz po prawej Polska, Krym i Finlandia). Biały Orzeł pozostał tylko jako jeden z wielu herbów umieszczonych na skrzydłach rosyjskiego orła. Herb Rosji miał kilka form, na których tarcza z polskim herbem bywała ukoronowana.
W latach 1856-1917 obowiązywał wzór herbu cesarstwa z ośmioma herbami na skrzydłach (il. 7). Herby na skrzydłach po lewej stronie: Kazań, Polska, Krym i połączony herb księstw: kijowskiego, włodzimierskiego oraz nowogrodzkiego zaś po prawej stronie: Astrachań, Syberia, Gruzja i Finlandia. Ten ostatni wzór nieznacznie zmieniono w 1883 r.
W ślad za zmianą w roku 1856 wzoru rysunku orła dwugłowego w herbie rosyjskim (il. 6 i 7) zmieniono również orła rosyjskiego w herbie Królestwa Polskiego (il. 19 i 20). Zasadniczej zmianie uległy czarne pióra, stały się bardziej rozczapierzone w skrzydłach oraz w ogonie. Potocznie mówi się, że ogon pierwotnie był szeroki a później wąski.
Wzór herbu Królestwa Polskiego zmieniono w 1858 roku (?). Na il. 20 przedstawiamy jego wygląd z dokumentów z roku 1860.
il. 20 – Herb z dokumentów z 1860 r.
Z początkiem powstania styczniowego w 1863 r. powrócił dwupolowy herb z 1831 roku, ale pojawiła się idea połączenia herbów Polski, Litwy i Rusi. Próbowano tego dokonać na kilka sposobów, ale ostatecznie przyjęto trójdzielną tarczę zawierającą Orła, Pogoń i Archanioła jako herb Rusi (il. 21). Orzeł najczęściej nie miał korony, choć zwykle ukoronowana była tarcza. Czasem też barwy tła - prawidłowo we wszystkich przypadkach była to czerwień - zmieniano tak, by nawiązywały do kolorów francuskich, które uważano za republikańskie (Orzeł na czerwonym tle, Pogoń na niebieskim, a Anioł na białym).
il. 21 - Herb Polski z powstania styczniowego 1863-1864
Po upadku powstania carat wzmógł represje. Samodzielne polskie godła i odznaki były surowo zakazane. Herb Polski występował teraz wyłącznie na prawym skrzydle orła rosyjskiego, na drugim miejscu (za herbem Kazania, a przed herbem Krymu). W roku 1864 została ostatecznie zlikwidowana wszelka autonomia; wprowadzono generał-gubernatorów, a nazwę Królestwo Polskie od 1867 zastąpiono określeniem Kraj Przywiślański (Привисляный Край). Po 1869 r. zaprzestano zupełnie używać herbu Królestwa Polskiego i zastąpiono go wyłącznie rosyjskim herbem.
W 1914 r. w Galicji zawiązano Legiony Polskie. W 1914 Rosja, w 1915 Niemcy zezwoliły używać polskich barw. W 1916 na manifestacjach w Warszawie po raz pierwszy od powstania listopadowego ludność mogła jawnie używać symboli narodowych.
Na kopertach stemplowych z Królestwa Polskiego występują znaki wartościowe, wykonane różnymi pieczęciami ręcznymi i mechanicznymi. Przyjrzyjmy się występującym tam orłom i herbom. Na Ck 1-2 orzeł rosyjski ma szeroki ogon, zaś na Ck 3-5 uległ on zmianie. Na il. 22 i 23 przedstawiamy za [2] rysunki pieczęci z Ck 1-2 i Ck 3. Pierwszy herb to orzeł z 1842 roku znany nam z il. 18, zaś drugi herb pochodzi z 1858 roku - widzimy go na il. 20. Są to herby Królestwa Polskiego, zawsze z wizerunkami orła białego na piersiach czarnego orła rosyjskiego.
il. 22 – Rysunek pieczęci z Ck 1-2 –herb Królestwa Polskiego typu z 1842 r., pod nim trąbki pocztowe oraz napisy u góry i u dołu
il. 23 – Rysunek pieczęci z Ck 3 – herb Królestwa Polskiego typu z 1858 r., u dołu trąbki pocztowe a u góry napisy
Niniejsze opracowanie nie rości sobie praw do pełnej poprawności historycznej, mile widziane cenne uwagi Czytelników.
Literatura:
[1] praca zbiorowa, „FISCHER katalog polskich znaków pocztowych 2006”, Bytom-Kraków 2006, tom II, str. 240-242.
[2] praca zbiorowa, „Polskie znaki pocztowe” (PZP), PPF „Ruch”, Warszawa 1962, tom 3, str. 779-780 (131-132).
[-] Russocki S., Kuczyński S., Willaume J., „Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, zarys dziejów”, Warszawa Wiedza Powszechna 1963, str. 137-171
godło - http://pl.wikipedia.org/wiki/God%C5%82o#God.C5.82o_pa.C5.84stwowe
godło Królestwa Kongresowego – http://pl.wikipedia.org/wiki/God%C5%82o_Kr%C3%B3lestwa_Kongresowego
godło państwowe - http://pl.wikipedia.org/wiki/God%C5%82o_pa%C5%84stwowe
godło Polski - http://pl.wikipedia.org/wiki/God%C5%82o_Polski
herb państwowy - http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_pa%C5%84stwowy
herb Rosji - http://pl.wikipedia.org/wiki/God%C5%82o_Rosji
Królestwo Kongresowe - http://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Kongresowe
Królestwo Polskie - http://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Polskie_%281916-1918%29
oraz http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=80721
Księstwo Warszawskie - http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99stwo_Warszawskie
