Kartki z prowizorycznymi przewartościowaniami bytomskimi z 1982 i 1983 roku, cz.3

Filateliści, interesujący się całostkami, od dawna mają kłopot z określaniem odmian prowizorycznych nadruków wykonanych w Bytomiu w 1982 i 1983 roku jako przewartościowania czterech kartek pocztowych; Cp 751, 762, 764 i 781.
Kwestie te stara się wyjaśnić ekspert z zakresu całostek, członek naszego Koła, Pan Piotr Pelczar. Dzisiaj prezentujemy trzecią część Jego opracowania na ten temat, wkrótce ukażą się kolejne. Serdecznie zapraszamy do lektury.

Kartki przewartościowane: Cp 751B, 762B, 764B i 781B

Nadruki nowej wartości, z grudnia 1982 r. cyfry „2” oraz z lutego 1983 r. cyfry „5”, wykonywano zapewne nieprofesjonalnymi, gumowymi (kauczukowymi) czcionkami, prawdopodobnie przyniesionymi z domów z ręcznych drukarenek dziecięcych. Być może małą i cienka cyfrę „2” odbijano pieczątką metalową (?), może wyciętą ze starego stempla pocztowego. Możliwe, że średniej wielkości „2” i „5” wykonywane były czcionkami z miękkiej gumy kiepskiej jakości, bardziej podatnej na zniszczenia mechaniczne i utratę spoistości pod wpływem kontaktu z tuszem. Duże cyfry „2” i „5” mogły być wykonane z gumy twardej, odporniejszej na wszelkie zniszczenia. Ale to wszystko to tylko przypuszczenia.
      Poszczególne odbitki są bardzo niejednolite. Zależą od ilości tuszu nabranego na gumową pieczątkę (il. 34, 35), pośpiechu i niestaranności wykonania (il. 33, 36), siły stemplowania (il. 31) oraz stopniowego zużywania się (rozbicia) samych czcionek (il. 35, 43, 44), które po kontakcie z tuszem pocztowym szybko traciły swój pierwotny wygląd.
       Wymiary podawane w różnych źródłach są uśrednione, a spotykane rozpiętości duże. Pomiary ścisłe z dokładnością do 0,1 mm często są zbyt dokładne, niekonieczne, ponieważ różne odbitki „rozbite” nie zachowują wzorcowych wymiarów. Doszukiwanie się śladowych różnic wyglądu i wymiarów nie ma żadnego sensu praktycznego.
      Różne kroje graficzne i wielkości cyfr można sklasyfikować w kilku zasadniczych typach nadruków, oczywiście osobno dwójki i osobno piątki. Nie ma przecież uzasadnienia łączne numerowanie typów dwóch różnych nominałów i to wykonanych w dwóch różnych nakładach, w różnych okresach czasu.
      Typy nadrukowanych cyfr nominału, osobno oznaczymy cyframi arabskimi dla „2” i osobno dla „5” wydania podstawowego (Tabela 3 i 4) oraz odmiennie oznaczymy cyframi rzymskimi dla „2” i osobno dla „5” wydania nowodrukowego (Tabela 7 i 8).

Cyfra „2” dla Cp 762B i 764B występuje jako:
-typ 1, o wymiarach 4,4-4,6 x 1,6-1,8 mm – dwójka bardzo mała, cienka, delikatna (il. 30, 31, 32),

il. 30 – Nadruki cyfry „2” typ 1    

-typ 2, o wymiarach 5,8-6,3 x 3,9-4,3 mm – dwójka średniej wielkości, krój cyfry tradycyjny, stopka prosta (il. 33, 34, 37), czcionka w trakcie używania niewiele zniszczona, występuje na Cp 762B,

il. 33 – Nadruki cyfry „2” typ 2, pierwsza odbitka zamazana

il. 34 – Nadruk cyfry „2” typ 2 z nadmiarem tuszu	il. 37 – Nadruk cyfry „2” typ 2

  -typ 3, o wymiarach 5,9-6,5 x 4-4,5 mm – dwójka średniej wielkości, krój cyfry nieco fantazyjny, stopka lekko falista (il. 35, 36, 38), czcionka w trakcie używania bardzo zniszczona, czasem zdeformowana, występuje na Cp 764B,

il. 35 – Nadruki cyfry „2” typ 3 różne zniszczenia i niedokładności

il. 36 – Nadruki cyfry „2” typ 3 ze spacją z lewego górnego rogu stempla

il. 38 – Nadruk cyfry „2” typ 3

-typ 4, o wymiarach 9,7-9,8 x 5 mm – dwójka duża, masywna, prosta z częścią zstępującą bez wybrzuszenia (il. 40, 41).

il. 40 – Nadruk cyfry „2” typ 4 z Cp 762B

il. 41 – Nadruk cyfry „2” typ 4 z Cp 764B

      Czy istniały dwie różne czcionki dla średniej „2”, czy to tylko jedna czcionka, ale w różnych fazach zużycia, zniszczenia? Pewności nie ma, ale prawdopodobnie były to jednak dwie różne czcionki. Na il. 37, 38 i 39 przedstawiamy obok siebie dwa różne kroje średniej cyfry „2” w porównaniu do kroju średniej „2” z późniejszego wydania nowodrukowego.

il. 39 – Nadruk cyfry „2” nowodrukowej

      Nadruki cyfr „2” odbijano tylko tuszem czarnym. Występuje on w odmianach barwy od szaroczarnej do smolistoczarnej z odcieniami pośrednimi. Możliwe, że zbyt rzadko dolewano do poduszki dla stempli świeżych porcji tuszu lub wykonywano po kilka odbitek po jednokrotnym nawilżeniu czcionki drukarskiej.

Cyfra „5” dla Cp 751B i 781B występuje jako:
-typ 1, o wymiarach 5,6-6 x 3/4 mm – piątka średniej wielkości, skośna, z okrągłym łukiem wystającym poza część pionową (il. 42, 43, 44), węższa u góry (daszek 3 mm) a szersza dołem (łuk 4 mm),

il. 42 – Nadruki cyfr „5” typ 1 mniej zniszczonych na Cp 781B

il. 43 – Nadruki cyfr „5” typ 1 więcej zniszczonych na Cp 781B

il. 44 – Nadruki cyfr „5” typ 1 zniszczonych na Cp 751B

-typ 2, o wymiarach 9,7-10 x 5 mm – piątka duża, prosta (il. 45, 46).

il. 45 – Nadruki cyfr „5” typ 2 w barwie fioletowej

il. 46 – Nadruki cyfr „5” typ 2 w barwie ciemno fioletowej

      Czy istniała jedna, czy dwie różne czcionki dla średniej „5”? Pewności nie ma, prawdopodobnie jest to tylko jedna czcionka, ale w różnych fazach zużycia, zniszczenia, zdeformowania. Brak dowodów, aby „pierwotnie” istniały czytelne odbitki dwóch wyraźnie różnych czcionek, a następnie obie ulegały zniszczeniom i dopiero na końcu zbliżyły się wyglądem do siebie. Złudzenie wielkości skosów fragmentów samej czcionki zależy również od tego, w jakim położeniu do elementów kartki pocztowej odciśnięto całą czcionkę. Spotykamy różne rozbicia cyfry szczególnie w wymiarze poziomym, wrażenie cieńszej lub grubszej linii, pionowa szyja nieco lub bardziej pochylona, końcówka łuku mniej lub bardziej wystaje w lewo od linii pionowej szyi.
      Na il. 42 czcionki są mniej zdeformowane i wydaje się, że są mniej skośne. Na tych samych Cp 781B na il. 43 czcionki są wyraźnie bardziej rozbite i trudno wyrokować, czy są „bardziej proste” czy „bardziej skośne”. Na il. 44 z Cp 751B czcionki są wyraźnie bardziej zużyte. Nie wolno wyrokować o badanej kartce na podstawie samej tylko średniej „5”, ocena musi być całościowa, uwzględniająca i cyfrę „5” i kreślenie i inne cechy prowizorium.
      Wszystkie odbitki średniej „5” wykonano tuszem w jednolitej barwie (jasno) fioletowej (il. 47). Jest ona jaśniejsza od barwy tuszu fioletowego używanego później do wykonania nowodruków (il. 48 i 49. Uwaga - dokumentacja wykonana różnymi skanerami nie może być porównywana z oryginalnymi nadrukami w rzeczywistości). Porównanie tych cyfr i barw łatwiej zauważyć na sąsiednich ilustracjach.

il. 47 – Nadruk cyfry „5” typ 1 prawdziwy w barwie fioletowej	il. 48 – Nadruk cyfry „5” typ I nowodrukowy ciemno fioletowy	49 – Nadruk cyfry „5” typ I nowodrukowy niebieski, bo z innego skanera

      Duże cyfry „5” wykonano w barwach ciemniejszych niż cyfry średnie; zdecydowanie fioletowej (il. 45) i ciemno fioletowej (il. 46). Prawdopodobnie duża czcionka była wykonana z materiału sztywnego (twarda guma?) bo powstające ubytki, wyszczerbienia nie przenosiły tuszu i czcionka rzadko była ściśnięta, rozbita, zdeformowana.
        Nadruki cyfr nowej wartości „2” lub „5” wykonywano na znakach opłaty całostek w różnych miejscach w stosunku do starego nominału, na przykład wyżej i niżej (il. 45, 46). Czasami odbitki nadruków były przesunięte (il. 33 po lewej), po poślizgu stempla z powodu pośpiechu. Położenie nadruku nie ma żadnego znaczenia merytorycznego.
      Teoretycznie można założyć, że na każdej przewartościowanej kartce mogą wystąpić wszystkie możliwe typy nadruku i wszystkie możliwe podtypy skreśleń, czyli moglibyśmy spotkać:

Cp 762B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d, 3a, 3b, 3c, 3d, 4a, 4b, 4c, 4d,

Cp 764B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d, 3a, 3b, 3c, 3d, 4a, 4b, 4c, 4d,

Cp 751B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d,

Cp 781B – 1a, 1b, 1c, 1d, 2a, 2b, 2c, 2d.

       Warianty podane czarną czcionką rzeczywiście istnieją, zaś jasnoszarą dotychczas nie są znane. Obecnie nie można niczego przesądzać, być może i one istnieją. Prosimy Czytelników o ewentualne rozszerzenia powyższych informacji oraz przysłanie do zbadania nowych walorów, jeśli odnajdą się.
      Ponieważ autor nie miał dostępu do wszystkich znaczących zbiorów z przewartościowaniami bytomskimi, pomoc wszystkich zbieraczy całostek jest niezbędna. Nawet pojedyncze informacje rozszerzające dotychczasowe ustalenia są bezcenne.

Tabele 3 i 4 w wyraźny sposób gromadzą podstawowe wiadomości o wszystkich kartkach B.

      Legenda do Tabel 3 i 4. Typy nadruków cyfry „2” lub „5” oznaczono cyframi arabskimi: 1, 2, 3, 4 osobno dla obu cyfr. Podtypy skreśleń starego nominału oznaczono: a – linie mazakiem, b – linie długopisem, c – znak „X” mazakiem, d – znak „X” długopisem. Barwy określono symbolami: C – czarny, sC – szaroczarny, CF – czarnofioletowy, C+F – czarny i fioletowy, N – niebieski, F – fioletowy, sF – szarofioletowy, c.F –ciemno fioletowy, R – czerwony, B – brązowy. Przyrząd piśmienny: M – mazak, pisak lub flamaster, D – długopis. Znak graficzny: X – znak iks lub krzyż świętego Andrzeja, czasem dwie linie ustawione skośnie jak niepełny znak iks, - – jedna linia pozioma, = – kilka linii poziomych.

Tabela 3. Przedruki nowego nominału 2,- zł (aby powiększyć kliknij na tabeli)

Tabela 4. Przedruki nowego nominału 5,- zł (aby powiększyć kliknij na tabeli)

      Ogółem przewartościowano 30.309 sztuk na nowy nominał 2,- zł oraz 28.998 sztuk na nowy nominał 5,- zł, czyli w dwóch nakładach łącznie wydano 59.307 sztuk (a nie 52.928, jak błędnie podano w [2]).
      Nie mamy pewnych wiadomości, ile wykonano przewartościowań dwuzłotowych na Cp 762B, a ile na Cp 764B, ponieważ z powodu identycznego nominału przed przewartościowaniem kartki te w Bytomiu zliczono łącznie. Szacunki oparte na częstości ich występowania pozwalają podejrzewać, że wśród kartek dwuzłotowych nieco więcej było Cp 762B, przyjmijmy, iż ponad 16 tysięcy, wobec Cp 764B z ilością szacowaną na poniżej 14 tysięcy sztuk. Wśród obu najliczniejsze są średnie „2”.
      Wśród kartek pięciozłotowych Cp 751B wykonano około 7 tysięcy, a Cp 781B ponad trzykrotnie więcej, bo 22 tysiące sztuk i te ostatnie są najłatwiejsze do zdobycia spośród wszystkich przewartościowań, szczególnie z dużą „5”.
      Nie biorąc pod uwagę typów, ilości kolejnych kartek Cp 751B, 762B, 764B i 781B występują do siebie w stosunku 1 : 2 : 2 : 3.

cdn.

Literatura
[1] Żółkiewski S.,1983.„Rachunek ekonomiczny, czy nie?, Filatelista, 353-355.
[2] Żółkiewski S.,1985. Katowickie przewartościowania polskich kart pocztowych, Filatelista, 292-294.
[3] Koseve M., 1985. POLNISCHE POSTKARTEN VON 1982/1983 MIT NEUEM WST-UBERDRUCK, Die Ganzsache, 3-4, 103-109.
[4] Koseve M., Notatki i Tabele przewartościowań bytomskich, nieopublikowane maszynopisy będące w posiadaniu autora.
[5] Praca zbiorowa, 1989. Katalog specjalizowany znaków pocztowych ziem polskich 1990 (KSZPZP), wyd. III, t. 4, 461, KAW-RSW, Warszawa.
[6] Pelczar P., 1993. Przewartościowania bytomskie, Filatelista, 208.
[7] Pelczar P., 1994. Oszukańcze antydatowania kart z przewartościowaniami bytomskimi, HBBF, 24-25.
[8] Praca zbiorowa, 2001. FISCHER katalog polskich znaków pocztowych 2001, t. II, 295, Bytom-Kraków.
[9] Sufczyński H., Ziółkowski W., 2005. Przewartościowania "bytomskie" z 1982 roku, Pomorskie Wiadomości Filatelistyczne, 1(9), 102-106.
[10] Praca zbiorowa, 2006. FISCHER katalog polskich znaków pocztowych 2006, t. II, 319, Bytom-Kraków.
[11] Praca zbiorowa, 1994. Geograficzny atlas świata, PPWK Warszawa-Wrocław.
[12] Praca zbiorowa, 1993. Encyklopedia filatelistyki, PWN Warszawa, str. 115, 136, 331-333, 348, 461, 615-616.