Na początku 1919 r. po wycofaniu armii niemieckiej do Prus Wschodnich między wojskami polskimi i rosyjskimi pozostała „ziemia niczyja”, do której zarówno Polacy, jak i Rosjanie rościli pretensje. Polacy 9 lutego 1919 r. zajęli linię kolejową do Baranowicz i parli w kierunku na Pińsk. Rosjanie wysunęli się ze swych baz w Mińsku i Wilnie.
Spotkanie nastąpiło 14 lutego w Berezie Kartuskiej, gdzie po krótkim starciu oddział polski wziął do niewoli 80 rosyjskich żołnierzy. Był to początek wojny polsko-rosyjskiej. Jednak przez 2 miesiące nie prowadzono większych działań, ponieważ armia rosyjska nie była wówczas zdolna do działań ofensywnych a Polacy byli zaangażowani w walki z Ukraińcami. Linia frontu przebiegała od Mostów nad Niemnem wzdłuż rzeki Szczary, kanału Ogińskiego, rzeki Jasiołdy aż do Prypeci k. Pińska. 16 kwietnia 1919 r. polskie oddziały szturmowe rozpoczęły z Papierni atak na Wilno, któremu towarzyszyły mniejsze ataki na Lidę, Nowogródek i Baranowicze. 19 kwietnia zdobyte zostało Wilno a 8 sierpnia Mińsk. Rosyjską Armię Zachodnią zepchnięto poza linię Dźwiny i Berezyny, utrzymując te pozycje przez 9 miesięcy. W lutym 1920 r. terytorium pozostające pod zarządem polskim osiągnęło największe rozmiary.
W dniu 18.06.1919 r. została utworzona w Wilnie Dyrekcja Poczt i Telegrafów z zakresem działania obejmującym ziemie podległe Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich . W dniu tym uruchomiono placówki pocztowe w Lidzie, Oranach, Mołodecznie, Nowo-Święcianach, Pińsku, Święcianach, Trokach i Wilnie (Wilno1 i Wilno 2). Następne placówki otwierano później. Cywilna korespondencja z okresu wojny polsko-bolszewickiej z ziem wschodnich jest niezwykle rzadka. W większości przypadków uruchamiane urzędy nie miały datowników pocztowych i na początku używały rosyjskich stempli pocztowych lub odręcznie kasowano znaki opłaty. Zdarzały się również przypadki wykonania prowizorycznych stempli.
A. ODRĘCZNE KASOWANIE
1. UPT NIEŚWIEŻ
Uruchomiony 28.10.1919.
Il.1. Odręczne kasowanie „Nieśwież 2/I” (2.01.1920). Odręczna R-ka z nr 8
2. UPT MIR
Uruchomiony 14.12.1919.
Il.2. Odręczne kasowanie „Mir 28 / II 20 r”
3. UPT HORODZIEJA
Uruchomiony 15.12.1919.
Il.3. Odręczne kasowanie „Horodzieja / 3 IV 20 r”
4. UPT JANÓW KOBRYŃSKI
Uruchomiony 16.01.1920.
Il.4. Odręczne kasowanie „Janów / 24. 2” (24.02.1920). Prowizoryczna tuszowa R-ka
5. UPT SZERESZÓW
Uruchomiony 21.02.1920.
Il.5. Odręczne kasowanie „Szereszów / III” (16.03.1920)
6. UPT ŻYTKOWICZE
Uruchomiony 3.03.1920.
List nadany jako polecony 8.03.1920 czyli w 6-tym dniu funkcjonowania urzędu pocztowego.
Il.6. Odręczne kasowanie: znaczki opłaty przekreślone. Odręczna R-ka „Żytkowicze /N 10”
7. UPT MOŁCZADŹ
Uruchomiony 5.03.1920.
Il.7. Odręczne kasowanie „Mołczadź / 9.XII.20”
8. UPT ŻOŁUDEK
Uruchomiony 10.01.1920.
Il.8. Odręczne kasowanie: „Żołudek / 10.VII.20 r”
9. Agencja Pocztowa OSTRYNA
Uruchomiona 16.04.1920.
Il.9. Data wysyłki nieznana. Datownik odbiorczy Denver 28.07.1920. Odręczne kasowanie: „Agencja Pocztowa / Ostryna”
10. UPT MERECZ
Uruchomiony 10.03.1920.
Il.10. Data wysyłki nieznana. Odręczne kasowanie „Merecz”
11. UPT ZELWA
Uruchomiony w 1919 r.
Il.11. Odręczne kasowanie: „11/I 1921 Zelwa”
12. UPT KOBRYŃ
Data uruchomienia nieznana.
Il12. Odręczne kasowanie: „Kobryń / 10.6.20”
13. UPT POROZÓW
Data uruchomienia nieznana.
Il.13. Odręczne kasowanie: „Porozów / 6 – I – 21”
LITWA ŚRODKOWA 16.10.1920 – 30.04.1922
14. UPT OSZMIANA
Czynny od początku 1921.
Il.14. Odręczne kasowanie: „Oszmiana / 1.XI.21” na awersie, „1 / XI – 21” na rewersie. Znaczki na rewersie dodatkowo skasowane stempelkiem polecenia R
Upt Oszmiana w 1920 roku posiadał polski datownik (patrz il. 15).
Il.15. Na reprodukcji kartka z Rygi (Łotwa) do Osipowicz nadana 30.06.1920. Zanim kartka trafiła do Osipowicz polski urząd pocztowy został zwinięty z uwagi na wielką ofensywę Armii Czerwonej a kartka trafiła do Oszmiany, gdzie uzyskała datownik odbiorczy 8.07.1920. Można zatem domniemywać, że stempel Oszmiany zaginął w czasie rosyjskiej ofensywy, stąd późniejsze odręczne kasowania.
B. STEMPLE PROWIZORYCZNE
1. UPT NOWOGRÓDEK
Uruchomiony w 1919 r.
Il. 16. Stempel prowizoryczny: „Nowogródek”. List prawdopodobnie nadany w marcu 1920 r.
2. AG.POCZT. MEJSZAGOŁA
Uruchomiona w 1919 r.
Il. 17. Stempel prowizoryczny. List nadany pomiędzy 25.02.1919 a 14.04.1920
3. UPT WOŁKOWYSK 1
Uruchomiony w 1919 r.
Il.18. Stempel prowizoryczny: „Wołkowysk”. Data nadania 26.XI.1919
4. UPT WOŁKOWYSK 2
Uruchomiony 27.01.1920.
Il.19. Stempel prowizoryczny: „WOŁKOWYSK II” w ramce. Brak daty nadania
5. UPT NIEŚWIEŻ
Uruchomiony 28.10.1919.
Il. 20.a. Stempel prowizoryczny: użycie stempla rosyjskiego. Data nadania 14.11.1919
Il.20.b. Stempel prowizoryczny: „Nieśwież” wierszowy i ręcznie wpisana data „29/I. 1920 r”. Funkcjonował bardzo krótko bo już z 11 lutego znany jest list z normalnym datownikiem („a”)
6. UPT PRUŻANY
Brak daty uruchomienia.
Data nadania ?.1919.
Il.21. Stempel prowizoryczny: „URZĄD/POCZT.-TELEGR./PRUŻANY Z. GRODZ.”
7. UPT WYSOKIE LITEWSKIE
Brak daty uruchomienia.
Data nadania 4.12.1919.
Il.22. Rosyjska całostka z polskim datownikiem adresowana do Seszenowicz k. Bobrujska
8. UPT KOJDANÓW
Uruchomiony 17.12.1919.
Il.23.a. Kasowanie rosyjskim stemplem Kojdanowo Minsk (w) 28.02.1920. Prowizoryczny stempel polecenia
Il.23.b. Kasowanie rosyjskim stemplem Kojdanowo Min. (b) 5.01.1920. Prowizoryczny stempel polecenia
8. UPT HODUCISZKI
Uruchomiony 10.03.1920.
Il.24. Stempel prowizoryczny wierszowy: „HODUCISZKI”. Data nadania 13.04.1920
9. UPT MIŃSK LITEWSKI
Uruchomiony 25.08.1919.
Il.25.a. Kasowanie rosyjskim stemplem 7.09.1919
Il.25.b. Rosyjski znaczek kasowany 30.12.1919 polskim datownikiem Mińsk Litewski 1-30.12.1919
LITWA ŚRODKOWA 16.10.1920 – 30.04.1922
10. UPT IGNALINO
Data uruchomienia nieznana.
Data nadania 11.11.1921.
Il.26. Kasowanie prowizoryczne stempelkiem polecenia
11. UPT OSZMIANA
Czynny od początku 1921 r.
Data nadania 16.01.1921.
Il.27. Stempel prowizoryczny okrągły: „Urząd Pocztowy Oszmiana” – w środku godło Litwy Środkowej
Od Autora: Wszelkie pytania proszę kierować na adres a.klosinski@upcpoczta.pl
Powyższy tekst ukazał się drukiem w tegorocznym Filateliście.
