Cenzura korespondencji jest znaną od wieków formą ograniczania praw obywatelskich. Powszechne jest jej stosowanie m.in. w czasie wojny, okupacji, bądź w okresie tworzenia struktur państwa po odzyskaniu niepodległości, czy też budowania nowego systemu społeczno-ekonomicznego powstałego w wyniku rewolucji.
Jej cel jest w zasadzie prewencyjny, chodzi o uniemożliwienie przekazania poprzez korespondencje w sposób świadomy, czy też nieświadomy informacji, które mogą mieć istotne znaczenie dla stron. W historii Polski znamy szereg przykładów obowiązywania cenzury, zarówno w okresach I i II wojny światowej, jak również w latach bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych. Korespondencja z tych okresów jest niezwykle ciekawa, zarówno dla historyków, jak i filatelistów. Pomimo, że pozornie historycy, jak i filateliści działają z innych pobudek interesując się korespondencją z tych okresów to jednak finalnie, zwracając uwagę na inne elementy, dokonują rekonstrukcji wydarzeń historycznych mających miejsce na danym obszarze, w określonym czasie.
Ponieważ cenzura korespondencji w okresie okupacji Polski przez hitlerowców była sprawą powszechną, gdyż stanowiła ona element demonstracji siły oraz systematycznej realizacji wobec mieszkańców okupowanych terenów polityki polegającej na pozbawieniu ich podstawowych praw człowieka i praw obywatelskich, wydawać by mogło się, że zachowały się bardzo liczne przykłady korespondencji zagranicznej (zarówno do adresatów zamieszkujących na terenach GG, jak i wysyłanej poza granicę GG). Niestety tak nie jest i dlatego przypadki takiej korespondencji są zawsze ciekawe i warte dokładniejszego przebadania. W niniejszy artykule skupię się na dwóch przykładach.
Il.1. Front listu nadanego 29.10.1940 roku w Skarżysku-Kamiennej do Szwajcarii
Pierwszy z przykładów dotyczy listu z Skarżyska Kamiennej do Bettenhausen, małej miejscowości położonej w kantorze Berno, w Szwajcarii (il.1). Bettenhaussen to miejscowość, w której władze szwajcarskie ulokowały część internowanych w tym kraju, w roku 1940, polskich żołnierzy (Perzyński 1958). Wspomniany list został nadany 29 października 1940 roku. Przesyłka została opłacona znaczkiem pocztowych (GG Fi 48) o wartości 50gr (zgodnie z obowiązującą taryfą pocztową była to opłata za list zagraniczny o wadze do 20 g wysyłany do krajów satelickich i neutralnych) z I-go wydania definitywnego GG z sierpnia-września 1940 roku przedstawiającym wieżę ratuszową w Krakowie. Autorem całej serii był prof. E.Puchinger, który przygotował ją na podstawie przedwojennych fotografii zabytkowych budynków w Krakowie (9 znaczków), w Lublinie (2 znaczki) i w Warszawie (1 znaczek).
Do nadania tego listu wykorzystano polską kopertę Ck-7 z nakładu z VI.1938 r. zaopatrzoną w nadrukowany znak opłaty pocztowej za 25 groszy. Znaczek poczty GG naklejono na nadrukowanym znaku opłaty polskiej w taki sposób, ze fragment oryginalnego znaku opłaty jest widoczny. Znaczek unieważniono kasownikiem dwuobrączkowym o zewnętrznej średnicy 24 mm, i wewnętrznej średnicy 17 mm z poprzecznym mostkiem o wysokości 9 mm w urzędzie pocztowym SKARZYSKO-KAMIENNA 2 z wyróżnikiem „* a *”. Wg klasyfikacji stempli GG opracowanej przez Gromskiego (1950) jest to kasownik ręczny okrągły mały typu I-10-12. W dolnej części wewnętrznego okręgu, na łuku na prawo od wyróżnika „a” i powyżej niego widoczne są dwie litery „LS”, co jest efektem niedokładnego zakrycia oryginalnego polskiego znaku opłaty przez znaczek poczty GG (il.2). I tylko przypadkiem obie te litery dopasowały się do przerwy w pierścieniu wewnętrznym kasownika pocztowego.
Il.2. Kasownik urzędu pocztowego Skarżysko-Kamienna 2 z powiększeniem omawianego fragmentu
Na awersie kopert dodatkowo znajdujemy stempelek numerowy „310” w kolorze fioletowym o wysokości 4 mm i długości 10 mm oraz prostokątny ramkowy stempelek dwuwierszowy o treści „Zuzustellen / Feldpostdirektion” (Doręczenia przez dyrekcję poczty polowej) w kolorze fioletowym, ale o odcieniu jaśniejszym niż wspomniany wcześniej stempelek numerowy. Stempelek ten ma wymiary 33x11 mm a środkowa belka jest o długości 23 mm. Wymieniony stempelek numerowy jest najprawdopodobniej stempelkiem urzędnika pocztowego, który zdecydował o przekazaniu przesyłki poprzez pocztę polową. Najprawdopodobniej oba stemple zostały naniesione na przesyłkę przez szwajcarskie władze pocztowe.
Il.3. Tylna strona listu ze Skarżyska-Kamiennej z śladami otwierania przesyłki w celu cenzury
Na tylnej stronie koperty, poza adresem nadawcy, znajdujemy mały stempelek numerowy „1533” w ramce koloru ciemnofioletowego o wymiarach 5x4,5 mm oraz naklejoną białą taśmę o szerokości 30 mm z nadrukowanym w kolorze ciemnofioletowym powtarzającym się motywem, na który składają się: tekst „Geoffnet” o długości 28mm i wysokości 7 mm w przypadku „G” i 11 mm w przypadku „f” oraz okrągła jednoobrączkowa pieczęć o średnicy 26 mm z godłem III Rzeszy, z łukowato wygiętym tekstem „Oberkomando der Wehrmacht” nad godłem oraz „•• e ••” poniżej godła. Na taśmie i kopercie znajduje się ponadto odcisk ciemnofioletowego stempla o średnicy 35 mm, większej niż szerokość taśmy używanej przez cenzora do zamknięcia korespondencji z godłem III Rzeszy w centralnej części oraz napisami „Gepruft” nad godłem i „Oberkomando der Wehrmacht” pod godłem. Dodatkowo na tylnej stronie koperty znajduje się także drugi mały stempelek numerowy w ramce, analogiczny do tego, który już opisano. Stempelek ten jest jednak zaklejony przez taśmę zamykającą korespondencję. Numer tego stempelka jest inny od tego widocznego poniżej taśmy, ostatnia jego cyfra jest „4”. Stempelek ten widoczny jest na il. 3 pod nadrukiem pieczęci na taśmie cenzorskiej po lewe stronie. Co mogło być powodem pojawienia się stempelków numerowych dwóch różnych cenzorów nie można jednoznacznie powiedzieć, najprawdopodobniej pierwszy, ten którego stempelek jest pod taśmą rozpoczynał cenzurę korespondencji a drugi, ten posługujący się stempelkiem nie zakrytym ją faktycznie wykonał.
Przesyłka ta jest na tyle ciekawa, że jak do tej pory w polskiej prasie filatelistycznej ukazało się niewiele informacji na temat korespondencji do żołnierzy internowanych w czasie II wojny światowej w krajach neutralnych, w szczególności w odniesieniu do Szwajcarii. Problematykę te omawiali, poza wcześniej wymienionym Perzyńskim, m.in. Pelczar (2012, 2013) i Żurawski (1988, 1989 i 1990).
Drugi przykład dotyczy przesyłki listowej z Jarosławia do Budapesztu na Węgrzech (il.4). List ten został nadany 29 kwietnia 1941 roku. Opłata w wysokości 40 gr, zgodna z taryfą pocztową dla wymiany korespondencji między GG a Węgrami, została wniesiona przez naklejenie znaczka GG Fi 47 z I-go wydania definitywnego dla GG z sierpnia-września 1940 roku przedstawiającego sukiennice w Krakowie. Znaczek ten unieważniono kasownikiem dwuobrączkowym o zewnętrznej średnicy 28 mm,
Il.4. Front listu nadanego 29.4.1941 roku w Jarosławiu do Węgier
i wewnętrznej średnicy 19 mm z poprzecznym mostkiem i wysokości 9 mm w urzędzie pocztowym JAROSŁAW z wyróżnikiem „a”. Wg klasyfikacji Gromskiego (1950) jest to kasownik ręczny okrągły duży typu I-1. W prawym dolnym rogu frontu koperty znajduje się numerowy stempelek koloru zielonego „6840” o wymiarach 8,5 x 3,5 mm.
Il.5. Tylna strona listu z Jarosławia
Do kontroli przesyłka została otwarta przez rozcięcie lewej pionowej krawędzi, którą po zakończeniu cenzury zaklejono analogiczną, co w pierwszym omawianym przykładzie, taśmą z nadrukowanym w kolorze szaro-czarnym powtarzającym się motywem, na który składają się: tekst „Geoffnet” oraz okrągła jednoobrączkowa pieczęć o średnicy 26 mm z godłem III Rzeszy, z łukowato wygiętym tekstem „Oberkomando der Wehrmacht” nad godłem oraz „•• g ••” poniżej godła. Jednakże w stosunku to taśmy naklejonej na przesyłce do Szwajcarii w, tym wypadku słowo „Geoffnet” nadrukowane jest naprzemiennie na poziomie górnej krawędzi okrągłej pieczęci i na poziomie dolnej krawędzi (il.4 i il.5).
Zarówno na awersie, jak i rewersie listu został naniesiony równolegle do taśmy cenzorskiej mechaniczny stempel o systematycznie powtarzający się motywie: okrągły stempel koloru czerwonego o średnicy 21 mm z godłem III Rzeszy w centrum z łukowatym napisem „Oberkomando der Wehrmacht” nad godłem i łukowatym napisem „Gepruft” pod godłem oraz układ czterech równoległych linii o długości 46 mm umieszczonych we wzajemnej odległości 8,5 mm.
Ponadto ma tylnej stronie koperty znajdują się trzy różne kasowniki. Jeden z nich, w centralne części, w miejscu schodzenia się klap jest całkowicie nieczytelny. Kolejny znajdujący się na klapie z adresem nadawcy jest węgierskim stemplem odbiorczym (il.6). Jest to dwuobrączkowy stempel z pełnowymiarowym mostkiem poprzecznym z nazwą urzędu BUPAPEST, z wyróżnikiem „1h 4 1h”, przy czym cyfra „4” jest co najmniej dwukrotnie większa od pozostałych. Pomimo trudności z odczytem szczegółów, wynikających ze stanu odbitki kasownika, data dzienna na odbitce kasownika jest najprawdopodobniej 1.V.1941r. U doły tej samej strony znajduje się odbitka stempla mechanicznego (il.7), na którą składają się: okrągły mały stempel pocztowy BUDAPEST z wyróżnikiem „4a 4 4a” z większą centralną cyfra „4”, w któregoczęści centralnej znajdujemy trzywierszowy napis „1941/MAJ/14.15” oraz element graficzny z motywem roślinnym i układem linii.
Il.6. Stempel odbiorczy Budapesztu
Il.7. Kolejny stempel poczty węgierskiej
Niestety wobec fatalnej odbitki stempla pocztowego w centralnej części tyłu koperty nie jest możliwe ustalenie, czy list ten został przesłany na Ukrainę, zgodnie z odręczną adnotacją na stronie adresowej koperty o zmianie adresu odbiorcy listu. Gdyby faktycznie to nastąpiło, to ciekawe byłoby, ustalenie, czy i kiedy powyższy list dotarł do adresata.
Literatura
Danielski J., 1989. Stemple obozowe z internowania w Szwajcarii w okresie II wojny światowej (próba klasyfikacji), HBBF, 1/4(107-110), 29-36.
Gromski A., 1950. Kasowniki Generalnego Gubernatorstwa, Przegl. Filatelistyczny, 3, 15, 129-133.
Pelczar P., 2012. Kartki z Generalnego Gubernatorstwa do krajów neutralnych, Przegląd Filatelistyczny Fischera, 1, 29-31.
Pelczar P., 2013. Kartki pocztowe z Generalnego Gubernatorstwa do Szwajcarii. Kolejny kierunek zorganizowanej pomocy dla Polaków, Przegląd Filatelistyczny Fischera, 8, 355-358.
Perzyński M., 1958. Poczty obozów internowanych w Szwajcarii, Filatelista, 6, 105-110.
Żurawski W. (red.), 1988. O poczcie internowanych w Szwajcarii na łamach „Gońca Obozowego”, HBBF, 4(106), 195-200.
Żurawski W. (red.), 1989. O poczcie internowanych w Szwajcarii na łamach „Gońca Obozowego, (II)”, HBBF, 1/4(107-110), 47-52.
Żurawski W. (red.), 1990. O poczcie internowanych w Szwajcarii na łamach „Gońca Obozowego, (III)”, HBBF, 1/4(111-114), 49-57.
Powyższy tekst ukazał się w tegorocznym Filateliście.
