Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 r., skomplikowana sytuacja polityczna i militarna spowodowała konieczność wprowadzenia cenzury korespondencji, w tym także korespondencji telegraficznej. Rozkazem Sztabu Generalnego z dnia 25 listopada 1918 r. telegraf oddany został
pod nadzór władz wojskowych, które wykonywały cenzurę depesz w obrocie wewnętrznym i zagranicznym. Początkowo Wojskowa Kontrola Telegramów (w skrócie W.K.T.), ustanowiona została w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Przemyślu i Stanisławowie. W ruchu wewnętrznym cenzurze podlegały tylko telegramy prywatnych nadawców, natomiast w ruchu zagranicznym wszystkie telegramy nie wyłączając telegramów państwowych i służbowych. Istniejące na terenie kraju Stacje Telegraficzne miały obowiązek telegramy kierować do kontrolnych stacji telegraficznych w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Przemyślu i Stanisławowie, które z kolei przekazywały je do Oddziałów wojskowej kontroli telegramów (W.K.T.) gdzie następowała kontrola treści telegramów. Po ocenzurowaniu W.K.T. zaopatrywały telegram w stempel potwierdzający wykonanie kontroli i oddawały z powrotem do właściwej Stacji Telegraficznej.
Po ratyfikacji traktatu wersalskiego w okresie od 17 stycznia do 10 lutego 1920 r. nastąpiło przejęcie przez polską administrację Pomorza i terenów nie objętych Powstaniem Wielkopolskim. Dyrekcje Poczt i Telegrafów na obszarze Pomorza i Poznańskiego podlegały początkowo Ministerstwu byłej Dzielnicy Pruskiej i dopiero od 1 stycznia 1921 r. podporządkowane zostały Ministerstwu Poczt i Telegrafów w Warszawie. Jednak centralny system cenzury wprowadzony został na ten obszar już w początkach 1920 r. Zgodnie z Instrukcją opublikowaną w Tygodniku Urzędowym Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy z lutego 1920 r. cenzurę przesyłek pocztowych i korespondencji telegraficznej ustanowiono w Bydgoszczy, Toruniu i Tczewie. Nie wymienia się tu Grudziądza, gdzie w rzeczywistości także dokonywano cenzury korespondencji.
Cała korespondencja telegraficzna cenzurowana była do grudnia 1920 r. Postanowieniem Rady Ministrów z dnia 2 grudnia 1920 r. (Mon. Pol. nr 227 z 6.12.1920) zlikwidowano cenzurę prywatnej korespondencji telegraficznej w obrocie krajowym. Przejmowanie telegrafu od władz wojskowych w zarząd Ministerstwa Poczt i Telegrafów przeprowadzane było stopniowo i trwało do czerwca 1921 r.
Cenzura wojskowa została zniesiona z dniem 1 kwietnia 1921 r. Po tej dacie cenzura przeszła w gestię Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (cenzura cywilna) i była sprawowana przez Wojewodów. Na podstawie uchwały Rady Ministrów z dnia 7/8 marca 1922 r. z dniem 1 kwietnia 1922 r. zniesiono cenzurę korespondencji zagranicznej. Z doniesień prasowych z końca kwietnia 1922 r. wynika jednak, że cenzura telegramów jeszcze trwała. Można domniemywać, że została niebawem zakończona po wcześniejszych wyłączeniach niektórych kierunków.
Do obecnych czasów zachowała się znikoma ilość telegramów z . oznaczeniami cenzury. Poniżej ich prezentacja.
1. STACJA TELEGRAFICZNA WARSZAWA
a) styczeń – luty 1919 r.
14.01.1919 Tarnów - Warszawa (przez Kraków).
Odręczna adnotacja cenzury „C” (z prawej strony pod zalepką).
15.01.1919 Davos (Szwajcaria) – Warszawa (przez Kraków).
Telegram zagraniczny – okrągła pieczątka cenzury „D.t” w kolorze fioletowym.
15.01.1919 Parczew – Warszawa (przez Lublin).
Odręczna adnotacja cenzury „C” (z prawej strony pod zalepką).
16.01.1919 Kraków – Warszawa.
Odręczna adnotacja cenzury „C” (za T.A.Warschau)
18.01.1919 Prespurek (Czechosłowacja) – Warszawa (przez Kraków).
Telegram zagraniczny – okrągła pieczątka cenzury „D.t” w kolorze fioletowym.
25.02.1919 Przemyśl – Warszawa (przez Kraków).
Odręczna adnotacja cenzury „C” (pod adresem)
29.05.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „D.T” (dolny prawy róg telegramu) w kolorze czarnym.
18.06.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „D.T” (prawy dolny róg telegramu) w kolorze czarnym.
Jak z powyższych ilustracji wynika, na początku 1919 r. telegramy w obrocie krajowym otrzymywały w Warszawie odręczne adnotacje dokonanej cenzury. Natomiast na telegramach z zagranicy przeprowadzenie cenzury poświadczano okrągłym stempelkiem „D.T” w kolorze fioletowym. Później do czerwca 1919 r. przeprowadzenie cenzury poświadczano okrągłym stempelkiem „D.T.” Jak to będzie widać na kolejnych ilustracjach – w końcu czerwca wprowadzono okrągłe stempelki K.D. (Kontrola Depesz) z numerami cenzorów od I do VI. Stosowane były w lipcu i sierpniu a nie wykluczone jest, że także na początku września.
30.06.1919 Lwów – Warszawa (przez Kraków).
Telegram przesłany z Krakowa do Warszawy drogą pocztową (nadszedł 1.07.1919). Zaopatrzony w cenzurę krakowską „Cenzurowany” i okrągłą warszawską „K.D./VI” (Kontrola Depesz/VI) w kolorze czarnym.
2.07.1919 Siedlce – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „K.D./VI” w kolorze czarnym.
31.07.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „K.D./I” w kolorze czarnym.
3.08.1919 Nieszawa – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „K.D./IV” w kolorze czarnym.
8.08.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem „K.D./VI” w kolorze czarnym.
20.08.1919 Wiedeń (Austria) – Warszawa.
Telegram przesłany pocztą do Warszawy. Poświadczenie cenzury stempelkiem „K.D./V” w kolorze czarnym.
14.09.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury stempelkiem „W.K.T. WARS” w kolorze fioletowym.
25.09.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury stempelkiem „W.K.T. WARS” w kolorze czerwonym.
3.11.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury stempelkiem „CENS.WRSZ” w kolorze czerwonym.
7.11.1919 Włocławek – Warszawa.
Poświadczenie cenzury stempelkiem „CENS.WRSZ” w kolorze czerwonym.
12.11.1919 Gdańsk (Danzig) – Warszawa.
Poświadczenie cenzury stempelkiem „CENS.WRSZ” w kolorze czerwonym.
Przedstawione powyżej 3 telegramy (2 krajowe i 1 zagraniczny) dokumentują używanie w miesiącu listopadzie nowego wzoru stempelka ramkowego „CENS.WRSZ” w kolorze czerwonym. Poniżej stempelek cenzury telegramów używany w 1920 roku.
12.06.1920 Rawa – Warszawa.
Poświadczenie cenzury okrągłym stempelkiem z literą „W”.
Materiały źródłowe i opracowania
- Dzienniki Urzędowe MPiT 1919 – 1922,
- Dzienniki Urzędowe Galicyjskiej DPiT we Lwowie 1919 – 1921,
- Tygodnik Urzędowy Bydgoskiej DPiT 1920,
- Dzienniki Ustaw I Monitor Polski 1919 – 1922,
- Sprawozdania MPiT (1.07.1920-30.04.1921 i 1.05.1921-30.04.1922),
- Brzozowski B., Tokar J.,2001. Polska cenzura korespondencji 1918-1922,
- zbiory własne ocenzurowanych telegramów.
