Odmienności ilustrowanych kart pocztowych z Henrykiem Sienkiewiczem i prawidłowe katalogowanie Cp 50

Kontynuując współpracę z jednym z najwybitniejszych znawców polskich całostek, ekspertem PZF, Panem Piotrem Pelczarem przedstawiamy dzisiaj, za zgodą Autora, artykuł opublikowanych w roku 2006, w marcowym numerze Przeglądu Filatelistycznego. W stosunku do pierwotnej wersji artykułu zostały w jego tekście wprowadzone zmiany, wynikające z potrzeby uaktualnienia wyceny poszczególnych odmian Cp 50. Zapraszamy serdecznie do lektury.

Cp 50 Nakład I
Karty z nakładu pierwszego są dość jednolite. Barwy są stabilne; elementy typograficzne (znak opłaty, kratka na dodatkowy znaczek i sygnatura) wydrukowano w barwie zbliżonej do zielonej, zaś wszystkie pozostałe elementy drukowane rotograwiurą (napis „KARTKA POCZTOWA”, ilustracja, podpisy pod ilustracją, linie adresowe) wykonano w barwie zbliżonej do oliwkowozielonej. Nie spotyka się kart o znacząco zmienionej tonacji barw, nie ma więc potrzeby katalogowania odmian barw kart z tego nakładu. 

    Długość liniatury adresowej występuje w dwóch wariantach; dwie linie górne o długości około 59 lub około 61 mm, zaś trzy linie dolne o długości około 52  mm. Górne linie krótsze (około 59 mm) występują  na  10 kartach  z  ilustracjami: 1, 2, 5, 9, 23, 25, 26, 29, 30, 31, zaś na pozostałych 22 kartach górne linie są dłuższe (około 61 mm).  Te drobne różnice wariantowe nie wymagają katalogowania, ponieważ nie występują różne warianty liniatury na kartach z taką samą ilustracją. 

     Arkusz drukarski dwukrotnie dostawał się do maszyn drukujących. Pierwotnie wykonano elementy rotograwiurowe, następnie wydrukowano elementy typograficzne. W takiej sytuacji możliwe są wzajemne przesunięcia , najczęściej w pionie, elementów wykonanych dwoma różnymi technikami drukarskimi. Najwyraźniej można to dostrzec, mierząc odległość dolnej ramki znaku opłaty od górnej linii adresowej (wymiar ten w nakładzie pierwszym waha się od około 13,5 mm do około 17 mm) lub mierząc odległość dolnej linii adresowej od sygnatury (wymiar ten wynosi od około 18 mm do około 21,5 mm). Ta cecha, zmieniając się w podanym zakresie płynnie a nie skokowo, również nie wymaga katalogowania.

     Usterka opisywana w katalogu Fischera jako Cp 50 Iz powstała pewnie z karty, na której odległość dolnej linii adresowej od sygnatury jest tak duża, że elementy typograficzne wraz z sygnaturą są przesunięte za nadto w dół i zbiegło się to z niewłaściwym cięciem karty tak, że przesuniętą w dół sygnaturę odcięto. Katalogowa wycena tej usterki (...z brakiem samej tylko sygnatury) nie powinna być wyższa od wyceny kart z brakiem zarówno sygnatury, jak i jednocześnie brakiem znaku opłaty i napisu „KARTKA POCZTOWA”.
     Długość tekstu sygnatury nakładowej „M.P.i T.(VIII-1931) 3.000.000.S.I.-1.” (do –32) jest stała dla kart z konkretną ilustracją. Wynosi ona 38,5 mm dla kart z ilustracją nr 1, 39 mm dla kart z ilustracjami od 2 do 9 oraz 40 mm dla kart z pozostałymi ilustracjami. Nie wymaga to katalogowania, ponieważ nie istnieją różnice dla kart z konkretną ilustracją.
     Papier dla całego nakładu pierwszego jest jednolity, grubości około 0,17-0,20 mm. Odcienie barwy papieru bardziej zależą od naświetlenia światłem przez ponad 70 lat istnienia kart, niż od cech gatunkowych samego papieru. Format kart 148x105 mm, choć zdarzają się karty węższe o 1-1,5 mm.

Rekonstrukcja arkusza Cp 50 z użyciem nierozciętych podwójnych kart z nadrukami WZÓR z fragmentami nieodciętych marginesów z arkusza
drukarskiego ze zbioru Z.Żurka

Jeden arkusz drukarski zapewne składał się z dwóch półarkuszy o układzie 4 x 8 kart (jak schemat) i zawierał  wszystkie ilustracje:

      Wykonano 93.750 półarkuszy drukarskich, czyli po tyleż kart z każdą z ilustracji, czyli tyleż serii tej karty. Trudność zdobycia każdej z ilustracji (oprócz 28a !) jest więc taka sama.
     W związku z nieprawidłowym tekstem podpisu pod ilustracją nr 28a (wykonano „CZARNKOWA” zamiast „CZARNOHORA”) prawie cały nakład karty z tą ilustracją (oprócz kilku ?? sztuk) zniszczono. Prawdopodobnie jest to najrzadsza karta spośród wszystkich całostek ziem polskich – RRR! Ponieważ karta ta nie pokazuje się na rynku filatelistycznym, więc trudno ją wycenić, może być warta nawet i 30000-40000,- PLN.

il.1. Cp 50 N.Ib. (VII. 1931) z il. 28b CZARNOHORA z obiegu 31.X.1932

     W miejsce komisyjnie zniszczonych, wadliwych kart pierwszego nakładu z ilustracją 28a, później - już w czasie drukowania nakładu drugiego, wykonano dodatkowe karty z ilustracją 28 ale już z poprawnym podpisem „CZARNOHORA”. Nic nie wiemy o arkuszu drukarskim. Powstały karty 28b (il.1). Miały one uzupełnić ilościowo nakład I, choć nie posiadały już cech odpowiadających nakładowi pierwszemu. Oznaczono je sygnaturą (VII-1931). Długość sygnatury wynosi 39,0-39,2 mm. Nie wiemy, ile takich kart wykonano; nie mogło jednak ich być dużo, ponieważ karty są dość rzadkie. Z pewnością nie wykonano ich w ilości 3.000.000 sztuk, sygnowanej w nakładzie! Do ich wykonania użyto technik drukarskich takich, jak w części nakładu II, czyli: znak opłaty i ramka obok niego, napis KARTKA POCZTOWA i sygnatura wykonane typografią w barwie zielonej; tylko ilustracja rotograwiurowa, podpis pod ilustracją i linie adresowe typograficzne w barwie ciemno zielonej. Kartki te, wykonane dla ilościowego uzupełnienia nakładu pierwszego, nazwiemy nakładem I b, dla odróżnienia od kart zasadniczego pierwszego nakładu I a.

il.2. Nadruk WZÓR na znaku opłaty Cp 50

    Dla celów okazowych i reklamowych część kart nakładu Ia ostemplowano na znaku opłaty kauczukowym stempelkiem „WZÓR” w barwie karminowoczerwonej o wymiarach 16,0 x 4,8 mm (il.2). Nie wiadomo dlaczego egzemplarze z nadrukiem „WZÓR” znane na rynku filatelistycznym są niedbale cięte ręcznie z arkusza drukarskiego; nie widuje się egzemplarzy faktycznie zasługujących na miano wzorowych okazów reklamowych.
    Niedawno ukazały się na rynku filatelistycznym kartki z nadrukiem "WZÓR" z II nakładu!

Cp 50   Nakład II
     Kart drugiego nakładu wykonano dużo więcej (200.000 serii z kompletem  ilustracji), niż kart nakładu pierwszego (93.750 serii). Do zbiorów filatelistycznych trafiły już jednak jako wcześniej wydane karty czyste z pierwszego nakładu, zaspokoiły one potrzeby filatelistów, utkwiły w zbiorach - ich właśnie do naszych czasów pozostało najwięcej i dlatego to one są najłatwiejsze. Karty drugiego nakładu trafiały do obiegu pocztowego, lecz filateliści już ich nie wyszukiwali do zbiorów. W większości zostały więc one zużyte do korespondencji. Właśnie dlatego karty z drugiego nakładu jako czyste są znacznie trudniejsze od kart czystych z pierwszego nakładu. Treści podpisów pod ilustracjami 4, 10, 14, 17, 18, 22 i 28 zostały zmienione i dlatego w nakładzie I opisujemy je wyróżnikiem „a”, zaś w nakładzie II wyróżnikiem „b”.

Arkusz drukarski nakładu drugiego ma układ dwa razy po 4 x 8 kart:

       Nakład II posiada sygnaturę „M.P.i T.(XI-1931) 6.000.000.S.I.-1.” (do –32). Karty nakładu drugiego nie są jednolite. Niektóre elementy kart drugiego nakładu zawsze drukowano tylko rotograwiurą  (to: ilustracje), inne zawsze tylko typografią (to: napis „KARTKA POCZTOWA”, znak opłaty i ramka obok niego oraz tekst sygnatury), zaś podpisy pod ilustracją i liniaturę adresową w części nakładu II drukowano typografią (rzadziej !!) a w części nakładu rotograwiurą (częściej).

     Klasyfikację katalogową kart z nakładu drugiego należy rozpocząć od podziału na techniki drukowania liniatury adresowej. Wyróżniamy więc:  nakład II T (linie typograficzne) i nakład II R (linie rotograwiurowe). Okazuje się, że długość tekstu  sygnatury nakładowej na kartach II T jest stała dla kart z konkretną ilustracją i nie wymaga specyfikacji katalogowej. Na kartach II R sygnatura występuje w dwóch wersjach długości: k – krótsza (rzadsza !) = 37,5-38,5 mm drukowana czcionkami nieco grubszymi o wysokości 1,3-1,2 mm oraz wersja d – dłuższa (łatwiejsza) = 40-41,5 mm drukowana czcionkami cieńszymi wysokości 1,2-1,3 mm. Długość sygnatury nakładowej musimy więc katalogować tylko i wyłącznie dla nakładu II R.

il.3. Linie adresowe rotaograwiurowe

il.4. Linie adresowe typograficzne

     Tak więc sam rodzaj techniki druku liniatury jest bardzo ważny przy klasyfikacji katalogowej kart z Sienkiewiczem. Oto krótkie przypomnienie, jak wygląda linia adresowa widziana przez zwykłą lupkę filatelistyczną: w rotograwiurze krawędzie linii są nierówne, postrzępione, „ziarniste” od rastra, jakby ząbkowane, krawędź przypomina zęby piły (il. 3), w typografii zaś krawędzie linii są dość ostre, równe, gładkie, kontrastowe, linijne (il. 4). Trzeba to choć raz samodzielnie obejrzeć pod lupką i wtedy nie będzie już kłopotów z interpretacją. Dotychczasowe opisy katalogowe sprawiały wrażenie, że bez oglądania linii przez lupkę, a więc z samego opisu, można „ustalić” odmianę techniki drukowania. To błędne mniemanie powodowało liczne błędy w określaniu odmian Cp 50 !!

     Długość linii adresowych w nakładzie II nie jest jednolita. Mierzymy górną jako typową dla dwóch długich i dolną jako typową dla trzech  krótkich.
     Linie typograficzne dla kart II T złożone są z materiału zecerskiego o różnej długości, typowej dla karty z daną ilustracją. Wydrukowane końcówki linii typograficznych czasami są cieńsze lub wręcz skrócone, niedodrukowane z powodu mniejszej ilości farby lub słabszego docisku do papieru podczas drukowania. Powyższe warunki powodują, że długości linii typograficznych są bardziej niejednolite. Wpływają na to co najmniej dwa różne powody: sama długość linii zecerskiej oraz dokładność drukowania. Długość linii górnych waha się w przedziale od około 59,5 mm do około 61,5 mm, dolnych zaś od około 51 mm do około 53 mm. Różnice te nie wymagają katalogowania, ponieważ dla kart z konkretną ilustracją są typowe.
     Dolne linie drukowane rotograwiurą mają długość około 52 mm. Górne linie rotograwiurowe występują w dwóch wariantach o długości około 59 mm lub około 61 mm.  Podobnie jak przy kartach nakładu I, również na kartach nakładu II górne linie krótsze spotykamy wraz z dziesięcioma ilustracjami: 1, 2, 5, 9, 23, 25, 26, 29, 30 oraz 31, zaś pozostałym  ilustracjom towarzyszą górne linie dłuższe. Nie wymaga to katalogowania, gdyż nie występują różne warianty w ramach jednej ilustracji.  
     Brak idealnego centrowania dwóch składowych technik drukarskich powoduje przesunięcia. W nakładzie II R elementy rotograwiurowe przesunięte są w stosunku do elementów typograficznych. Można dostrzec to mierząc odległość dolnej linii adresowej od sygnatury lub odległość dolnej ramki znaku opłaty od górnej linii adresowej. Na kartach II R ta ostatnia odległość wynosi od około 4,5 mm aż do około 15 mm, zmienia się płynnie i nie wymaga katalogowania (il. 5).

il.5. Przesunięcia liniatury wobec znaku opłaty lub sygnatury na kartach II R z identyczną ilustracją

il.6. Różne odcienie barw kart nakładu II R

     Mimo, iż na kartach II T zarówno znak opłaty jak i linie adresowe drukowano typografią, to jednak nie wykonano tego w jednym czasie. Te dwa elementy, mimo że typograficzne, wykonano osobno, na dwóch różnych maszynach drukarskich. Występuje więc brak idealnego centrowania, podobnie jak przy kartach z liniaturą rotograwiurową.  Odległość dolnej ramki znaku opłaty od górnej linii adresowej waha się od około 11 mm do około 15 mm, i to nawet na kartach z tą samą ilustracją może być różna ! Dla przykładu na karcie z ilustracją 16 znane są warianty: 12,5 mm, 13 mm oraz 13,5 mm. Warianty odległości znaku opłaty od liniatury nie wymagają rozróżniania w klasyfikacji katalogowej ani dla kart z liniami typograficznymi, ani z liniami rotograwiurowymi.
     Barwy na kartach II T i II R nie są stabilne. Występuje wiele odcieni pośrednich od zielonej do oliwkowej. Kiedyś próbowano na tych barwnych różnicach opierać klasyfikację katalogową. Autor walczy z tym od kilkunastu lat [9] i chyba wreszcie skutecznie. Odmiany barw nie mają żadnego znaczenia dla prawidłowej klasyfikacji katalogowej !  Na kartach II R, zwłaszcza II Rd, występują te same ilustracje w kilku różnych barwach (il. 6). Na kartach II T znane są te same ilustracje nawet w trzech i więcej różnych barwach.
     Papier w nakładzie II jest dość jednolity, grubości około 0,17-0,20 mm, choć upływający czas różnie zmienił jego wygląd. Zdarzające się papiery mniej gładkie należą do tych grubszych około 0,20 mm . Format kart wynosi 148x105 mm , choć bywają karty szersze o 1 mm lub węższe do 1,5 mm .

il. 7. Napis KARTKA POCZTOWA rotograwiurowy

il. 8. Napis KARTKA POCZTOWA typograficzny

Katalogowanie Cp 50
Poniższa tabelka podsumowuje niektóre cechy drukarskie kart poszczególnych rodzajów z dwóch nakładów :

Proponowana przez autora klasyfikacja oraz wycena kart Cp 50 uwzględnia wyżej opisane różnice oraz stopień trudności zdobycia poszczególnych odmian. Wyróżniamy :
50 I a  nakład I z sygnaturą VIII-1931 (w tym błąd „CZARNKOWA” -znane kilka egz.?),
50 I b  nakład I z sygnaturą VII-1931, poprawka napisu „CZARNOHORA” (ilość nieznana),
50 II a  nakład II z sygnaturą XI-1931, linie drukowane Typografią,
50 II b  nakład II z sygnaturą XI-1931, linie Rotograwiurą, sygnatura krótka 38-38,5 mm,
50 II c  nakład II z sygnaturą XI-1931, linie Rotograwiurą, sygnatura długa 40-41,5 mm,
50 I M  nakład I brak sygnatury i znaku opłaty, jest napis „KARTKA POCZTOWA”, linie Rotograwiurą,
50 II M nakład II brak sygnatury, znaku opłaty i napisu „KARTKA POCZTOWA”, linie Typografią,

il.9. Cp 50 MAKULATURA z il. 6 ze zbioru W. Ziółkowskiego

il.10. Cp 50 MAKULATURA z il. 6 inny egzemplarz

     Karty Cp 50 II M autor posiada lub widział z ilustracjami jak w tabeli powyżej. Należy jednak twierdzić, że istnieją wszystkie pozostałe ilustracje, bo z drukarni wypłynęły dwa całe arkusze drukarskie i zostały rozdrobnione. Na dowód prezentujemy dwie różne karty II T z tą samą ilustracją 6 -Wilno, ale z różnymi charakterystycznymi zniszczeniami i innymi formatami pochodzącymi z ręcznego, niedokładnego cięcia dwóch różnych arkuszy (il. 9 i 10). Nie są znane trzy różne karty makulaturowe z tą samą ilustracja, więc można przyjąć na dzisiaj, że karty istnieją tylko po 2 sztuki i są bardzo trudne do zdobycia !

il.11. Doklejki opłaty na Cp 50

     Karty Cp 50 były w obiegu pocztowym w okresie od 29.VIII.1931 do 1.VI.1936. W tym okresie obowiązywały różne opłaty taryfowe za kartkę pocztową zamiejscową:
29.VIII.1931 - 14.X.1931  = 15 groszy,
15.X.1931 – 31.V.1933    = 20 gr. + 5 gr. na bezrobotnych,
1.VI.1933 – 30.IX.1934    = 20 groszy,
1.X.1934 – 1.VI.1936       = 15 groszy.
Karty obiegowe bez doklejonych znaczków wyceniane są wyżej od kart z należnymi doklejkami (il. 11).

Literatura :
[1]  S. Żółkiewski, „Całostki polskie...”, część II, Warszawa 1960, str. 43-48.
[2]  Oprac. zbiorowe, „Polskie Znaki Pocztowe”, tom III, Warszawa 1960, str. 824-825.
[3]  S. Żółkiewski, „Z warsztatu zbieracza całostek”, „Filatelista” 1967, str. 7.
[4]  S. Żółkiewski, „Z warsztatu zbieracza całostek”, „Filatelista” 1968, str. 430.
[5]  S. Żółkiewski, „Projektanci polskich kart pocztowych”, „Filatelista” 1979, str. 146.
[6]  S. Żółkiewski, „Coś nowego o kartach ilustrowanych z portretem H. Sienkiewicza”, „Filatelista” 1983, str. 559.
[7]  M. Koseve, „Coś nowego o Cp 50”, „Filatelista” 1985, str. 248-249.
[8]  Oprac. zbiorowe, „Katalog specjalizowany znaków pocztowych ziem polskich”, tom I, Warszawa 1990, str. 211-212.
[9]  P. Pelczar, „Odmiany techniki drukowania kart pocztowych”, „Filatelista” 1991, str. 129-131 i 160.
[10] P. Pelczar, „O Cp 50 raz jeszcze”, „Filatelista” 1994, str. 406-407.